Վսեմաշուք Կարդինալ Աղաճանեանը վայելում էր Հռոմի բարձրագոյն եւ ժողովրդական շրջանակների գնահատանքն ու սէրը: Իր ողջ գործունէութեան ընթացքում Ծիրանաւոր Աղաճանեան Հոգեւոր Տէրը շրջագայում է ամբողջ աշխարհով՝ ամենուրէք սփռելով Տիրոջ աւետիսը եւ Հայ ազգի անունը: Աշխարհի տարբեր ծագերում նա եղել է եկեղեցական արարողութիւնների եւ ակադեմիական հաւաքների հանդիսապետ, ատենաբանութիւնների եւ յոբելեանական տօնակատարութիւնների սիրուած բանախօս, միջազգային ականաւոր գործիչների սպասուած հիւր եւ զրուցակից, համալսարանների դոկտորների պատուաւոր անդամ եւ քաղաքների բանալիների պատուակիր: Հայ ազգի մեծագոյն Դեսպան, Հայրենիքի անձնուէր զաւակ եւ Հայ Դատի աննկուն Պաշտպանն էր Կարդինալ Գրիգոր-Պետրոս ԺԵ Աղաճանեանը:

1958-1970թթ. հայազգի Ծիրանաւորը համարւում էր Կաթողիկէ Ընդհանրական Եկեղեցւոյ «երկրորդ անձը»: Միջազգային մամուլը եւ, յատկապէս՝ իտալացի ժողովուրդը նրան անուանում էին «Կարմիր Պապ»:

1962թ. օգոստոս 20-ին Վսեմաշուք Կարդինալ Կաթողիկոս-Պատրիարքը հրաժարւում է կաթողիկոսական աթոռից: Հրաժարական նամակում նա մասնաւորապէս գրում է. «Թէեւ չունինք այլեւս Պատրիարքութեան անմիջական պատասխանատուութիւնը, սակայն անփոփոխ կը մնան սէրը ու փարումը մեր պատուական Հասարակութեան ու Նահատակ Ազգին հանդէպ, եւ կամքը անոնց ծառայելու…»:

Ցաւօք, Եկեղեցւոյ բազմադարեայ պատմութեան էջերում կան նաեւ բազմաթիւ ճակատագրական շրջադարձեր եւ, որքան էլ ժամանակի անիւը պտտուի, որքան էլ պատմութեան էջերը խունանան՝ միեւնոյնն է, հնարաւոր չէ այդ էջերից անհետ ջնջել անարդարութեան հետքերը, քաղաքական նկրտումներով պայմանաւորուած այն կեղծ արդարացումը, թէ փորձում են Կաթողիկէ Եկեղեցին զերծ պահել Սովետական իշխանութիւնների հնարաւոր ճնշումներից: 1963թ.՝ Յովհաննէս 23-րդ Քահանայապետի վախճանից յետոյ, երբ Վատիկանում պատրաստւում էին նոր առաջնորդ ընտրել՝ Պապի ընտրական ժողովի գումարումից հաշուած օրեր առաջ՝ պապական գահի ամենահաւանական թեկնածուներից մէկը՝ հայազգի Կարդինալ Գրիգոր-Պետրոս ԺԵ Աղաճանեանը զոհ է գնում հստակ ծրագրուած եւ սառնասրտօրէն իրականացուած դաւադրութեանը: Դաւադրութիւն, որի նպատակն էր մրցակցութիւնից դուրս թողնել հայազգի Կարդինալին եւ ամէն կերպ խոչընդոտել Սուրբ Պետրոսի գահին Գրիգոր-Պետրոս ԺԵ Աղաճանեանի ընտրութեանը: Դաւադիրները խիստ մտահոգուած էին 1958թ. հոկտեմբերին տեղի ունեցած պապական ընտրութիւնների արդիւնքով: Այդ ժամանակ հայազգի Ծիրանաւորը ստացել էր մեծ թուով ձայներ: Աւելի ուշ, Propaganda Fide-ի մէջ տեղի ունեցած հանդիպման ժամանակ Յովհաննէս 23-րդ Քահանայապետը պէտք է խոստովաներ. «Գիտե՞ք, որ ձեր կարդինալը եւ ես հոկտեմբերի ընտրութիւններին գրեթէ հաւասար էինք: Մեր անուններն իրար էին յաջորդում, մէկը՝ վեր, միւսը՝ վար, եռացող ջրի մէջ նետուած սիսեռահատիկների նման»:

Այսպիսով, 1963թ. ընտրութեան ժամանակ ծիրանաւորներից շատերը դարձեալ հակուած էին  հայազգի ծագումով Կարդինալի թեկնածութիւնը պաշտպանելուն եւ մտադիր էին քուէարկել վերջինիս օգտին, ուստի մեծ էր նրա ընտրութեան հաւանականութիւնը: Դաւադրութեան այս ծրագրի իրականացման համար լաւագոյն միջոցը վարկաբեկումն էր: Շինծու եւ անհիմն տեղեկատուութեան միջոցով Կարդինալ Աղաճանեանին եւ նրա քրոջը՝ Տկն. Էլիզ Աղաճանեանին, ներկայացնում են որպէս ԽՍՀՄ (Խորհրդային Սոցիալիստական Հանրապետութիւնների Միութիւն) ՊԱԿ-ի (Պետանվտանգութեան Կոմիտէի) գաղտնի գործակալներ: Դաւադրութիւն, որն իրականացուեց իտալական ռազմական գաղտնի գործակալութեան՝ «Սաֆարի» կողմից: 1963թ. յունիսեան այս յայտնի դէպքերի արդիւնքում Քահանայապետ է ընտրւում Միլանի արքեպիսկոպոս Մոնթինին (նոյն ինքը՝ Պօղոս Զ):

Թէեւ, տարիներ անց, բացայայտուեցին գաղտնիութեան քօղի տակ թաքնուած այս պատմութեան մանրամասները եւ պարզուեց ճշմարտութիւնը, այնուամենայնիւ, չափազանց ուշ էր որեւէ բան փոխելու համար:

Աւելի ուշ, երբ զրպարտանքի լուրը հասնում է Կարդինալ Աղաճանեանին՝ խորապէս ցնցում եւ սրտի խոր կսկիծ է պատճառում:

1971թ. մայիս 16-ի երեկոյեան, ստանալով Գրիգոր-Պետրոս Աղաճանեան Կարդինալի մահուան լուրը, Պօղոս Զ Սրբազան Քահանայապետը ամփոփւում եւ աղոթում է, ապա՝ Պետական Քարտուղարութեան Փոխանորդ Արհի. Ջիովաննի Բենելլիին ուղարկում է իր յարգանքի տուրքը ընծայելու հանգուցեալի մարմնին: Երկուշաբթի առաւօտեան, իր սեփական մատուռի մէջ, Պօղոս Զ Քահանայապետը Սուրբ Պատարագ է մատուցում հանգուցեալ Կարդինալի հոգու հանգստութեան դիտաւորութեամբ:

Ստորեւ ներկայացնում ենք Պօղոս Զ Սրբազան Քահանայապետի ցաւակցական պատգամը՝ ուղղուած Ամենապատիւ Տէր Իգնատիոս Պետրոս Պաթանեան ԺԶ Կաթողիկոս-Պատրիարք Տանն Կիլիկիոյ Կաթողիկէ Հայոց.

«Կը միանանք բոլոր սրտով Հայ Հասարակութեան սուգին, որ կ՚ողբայ իր նախկին Պատրիարքը՝ Կարդինալ Աղաճանեանը, որուն բազում արժանիքներն ու արդիւնքները կրցանք գնահատել, երկար տարիներու համագործակցութեան ընթացքին, ինչպէս նաեւ անոր նուիրումը Ս. Աթոռին եւ առաքելութեանց Եկեղեցւոյ ծառայութեան ի նպաստ:

Կը խնդրենք Աստուծմէ, որ ընդունի իր բարի եւ հաւատարիմ ծառան յաւիտենական երանութեան եւ լոյսերուն մէջ եւ կ՚ուղարկենք Ձերդ Ամենապատութեան ու համայն Հայ Կաթողիկէներուն առատ եւ սրտաբուխ Առաքելական Օրհնութիւն ի նշան աստուածային մխիթարութեան՝ փորձանքներու մէջ». Պօղոս Զ Քահանայապետ

Ներկայացնում ենք նաեւ մի փոքր հատուած Կարդինալ Աղաճանեանի հոգեւոր կտակից.

«Կուզեմ մեռնիլ՝ ինչպէս որ ջանացի ապրիլ միշտ իբրեւ հնազանդ զաւակ մը Մօրս՝ Կաթողիկէ Ս. Եկեղեցւոյ, կատարեալ միութեամբ՝ անոր տեսանելի Գլուխին եւ մեր Տիրոջ Յիսուս Քրիստոսի փոխանորդին, Հռոմի Ս. Քահանայապետին հետ, դաւանելով՝ ինչ որ ան կը դաւանի եւ որ սքանչելիօրէն խտացած է Պօղոս Զ Ս. Քահանայապետի «Հաւատոյ Հանգանակին» մէջ»:

«Իմ երախտապարտ սիրտս կ՚ողջունէ բոլոր սիրելի գործակիցներս որոնք իրենց ազդու եւ թանկագին օժանդակութեամբ օգնեցին ինծի… Հայ Կաթողիկէ Նուիրապետութեան կղերին ու հաւատացեալներուն, ինչպէս նաեւ սիրելի ազգիս բոլոր զաւակներուն, կը մաղթեմ՝ բարեխօսութեամբ մեր բիւրաւոր Մարտիրոսներուն, ամէն հոգեւոր եւ ժամանակաւոր բարիք եւ յատկապէս պահպանումը եւ աճումը քրիստոնէական հաւատքին Քրիստոսի միակ Եկեղեցւոյ միութեան մէջ». Կարդ. Գրիգոր-Պետրոս ԺԵ Աղաճանեանի Հոգեւոր Կտակից, 29 յունուար, 1971թ.:

54 տարի անխոնջ ծառայելով ի սպաս Աստուծոյ Եկեղեցւոյ եւ ժողովուրդի՝ 76 տարեկան հասակում վախճանուեց սրբակենցաղ Հայրապետը՝ սուգի մատնելով բովանդակ Քրիստոնեայ աշխարհը: Մարեց մեծանուն հայորդու երկրային կեանքը, սակայն երկնակամարում վառուեց մի նոր եւ լուսաւոր աստղ, որ շարունակում է աւելի ուժգին շողալ եւ լուսաւորել հայ ազգի եւ համայն աշխարհի հաւատաւոր զաւակների ուղին:

Իրեն շնորհուած Պատրիարքութեան եւ Կարդինալութեան պատիւները նա կրեց ինքնատիպ Խաչի նման, որի ծանրութիւնն ու պատասխանատուութիւնը զգաց միայն ինքը եւ մինչեւ վերջին շունչը կրեց ուրախութեամբ եւ հոգու կատարեալ անդորրութեամբ: Իրեն վստահուած ցանկացած պաշտօն կամ առաքելութիւն, եկեղեցաշինութեան կամ վարժարանների ու բարեգործական հաստատութիւնների հիմնման իւրաքանչիւր ձեռնարկ պսակուեց հաջողութեամբ:

Կարդինալ Աղաճանեան անունը պէտք է յիշենք մեծ երախտագիտութեամբ եւ օրհնութեամբ, քանզի նրա ազնիւ հոգուն, իմաստուն վարչագիտութեանն ու հեռատեսութեանն ենք պարտական Հայ Կաթողիկէ Եկեղեցւոյ այսօրուայ պատուաբեր դիրքի համար, որ գրաւում է աշխարհիս Եկեղեցիների կողքին: Նրա անմահ յիշատակը պէտք է վառ մնա բոլորիս սրտերում: Նուաճումներով եւ առաջընթացով լեցուն նրա կեանքի իւրաքանչիւր դրուագ պէտք է փոխանցուի ապագայ սերունդներին: Աղաճանեան կատարեալ մարդու, հոգեւոր առաջնորդի, ճշմարիտ քրիստոնեայի եւ ազգանուէր հայի վառ կերպարը պէտք է օրինակ հանդիսանայ իւրաքանչիւր հայ երիտասարդի համար՝ պահպանելու սեփական հաւատքը եւ ազգային պատկանելիութիւնը: Կարդինալ Գրիգոր-Պետրոս ԺԵ Աղաճանեանը հայ երիտասարդներին ուղղուած իր պատգամներից մէկում ասում է.

«Հայ երիտասարդը կը պարտի ըլլալ խանդավառ ու լուրջ միանգամայն: Լրջութիւն՝ հանդէպ օրէնքներուն այն երկրին, որ ձեզ հիւրընկալեր է տարագիր: Գիտացիր ըլլալ երախտապարտ, օրինապահ ու հաւատարիմ ծառայողը անոր ու սիրէ զայն իբր երկրորդ հայրենիք: Լուրջ եղիր, ո՜վ հայ երիտասարդ, հեռանալով ամէն միջավայրէ, փախչելով ամէն արարքէ՝ որ նկարագիրդ կը խաթարէ, արիւնդ կ՚ապականէ, ցեղիդ յատկութիւնները քու մէջդ կը մարէ, մահդ կը փութացնէ. ու կազմէ շուտով քու բոյնդ, ուր պիտի յաւէտ վառ պահես ջահը քու պապենական մաքուր բարքերուդ, քրիստոնեայ շնորհաբեր աւանդութիւններուն, եւ զայն ապագայ սերունդներուն փոխանցես: (…) Խանդավառ եղիր, ո՜վ երիտասարդ, քու լեզուիդ համար՝ ճոխ ու ճկուն ու նոյնքան ալ քաղցրահնչիւն, որով մեր հայրերը զԱստուած փառաբանեցին ու հայրենիքը երգեցին եւ մեր մայրերը Քրիստոսի սուրբ անունն ու Հայաստանը թոթովել սորվեցուցին: Հայերէն խօսէ՛, դուն, Հայ պատանի, եւ խօսակցութիւնդ աւելի անոյշ ու բառերդ աւելի համեստ պիտի ըլլան…»:

Մեծանուն Հայրապետի մարմինը հանգչում է Հռոմի Քահանայապետական Լեւոնեան հայ վարժարանի Սբ. Նիկողայոս Եկեղեցւոյ Սբ. Գրիգոր Լուսաւորիչ մատուռում՝ հայկական ոճով կառուցուած դամբարանի մէջ:

20-րդ դարի ականաւոր դէմքերից մէկի՝ Կարդինալ Աղաճանեանի կեանքի եւ գործունէութեան իւրաքանչիւր հանգրուան կարելի է գնահատել որպէս պատմական կարեւոր իրադարձութիւն: Աստուծոյ ծառան ողջ կեանքը նուիրեց ծառայութեանը Տիրոջն ու Նրա Սուրբ Եկեղեցուն, խոհեմութեամբ, մեծ իմաստութեամբ եւ անձնուէր սիրով առաջնորդեց Հայ Կաթողիկէ Եկեղեցին, տարածեց Աւետարանի պատգամը եւ կեանքի բոլոր պարագաներում չդադարեց վկայել հաւատքը Աստուծոյ հանդէպ:

«Կարմիր Պապ» յորջորջուած հայազգի Ծիրանաւորը մարեմեան բարեպաշտութեան ջատագովներից էր, քանզի հաւատացած էր, որ Սուրբ Վարդարանի աղօթքն այն կամրջող օղակն է, որ մեր մարեմասէր հոգիները կապում է Աստուածամօր սրտի հետ: Նրա մայրական բարեխօսութեանն ենք մշտապէս ապաւինում, քանի որ Աստուածամօր՝ մեր բոլորի մօր սրտի միջով է անցնում դէպի Նրա աստուածային Որդի տանող ուղիներից մէկը: Աղաճանեան Հոգեւոր Տէրը Վարդարանի աղօթքների եւ խորհուրդների գեղեցկութեան եւ լաւագոյն կատարումի մէջ էր տեսնում մարդկային ոգու ամրութիւնն ու յաղթութիւնը: Բոլորովին էլ պատահական չէր, որ իր երկրային կեանքի շրջանը բոլորեց Տիրամօր Սուրբ Վարդարանի ջերմեռանդութեանը նուիրուած մայիս ամսուայ մէջ:

Կարդինալ Աղաճանեանի սրբակենցաղ կեանքի եւ գործունէութեան մասին բազմիցս զրոյցներ ենք ունեցել Տիտղոսաւոր Արքեպիսկոպոս Կապադովկեան Կեսարիոյ Հայոց Առաջնորդ Հայաստանի, Վրաստանի, Ռուսաստանի, Ուկրաինայի եւ Արեւելեան Եւրոպայի Կաթողիկէ Հայոց Արհի. Տէր Ռաֆայէլ Արքեպս. Մինասեանի հետ: Լինելով երջանկայիշատակ Ծիրանաւորի ժամանակակիցը եւ ուսանողը՝ Արհիապատիւ Սրբազան Հայրը բազմաթիւ յիշողութիւններ ունի՝ կապուած մեր սիրելի Հայրապետի հետ: Չափազանց հետաքրքիր է ականջալուր լինել իւրաքանչիւր դէպքի եւ իրադարձութեան վերաբերեալ պատմութիւններին, որոնց ականատեսն ու մասնակիցն է եղել նաեւ Արհիապատիւ Տէր Ռաֆայէլը: Յիշում եմ, թէ ինչպէս մեր զրոյցներից մէկի ժամանակ ասաց, որ հայ ազգի նուիրեալ զաւակ եւ Կաթողիկէ Եկեղեցւոյ Կարդինալ Աղաճանեանի նուրբ սիրտը միշտ խռովւում էր «Լեռներ Հայրենի» երգը լսելիս եւ ամէն անգամ արցունքներն առատօրէն յորդում էին նրա աչքերից:

Հնարաւոր չէ մի քանի էջի մէջ ամփոփել մեծանուն հոգեւորականի կեանքի եւ գործունէութեան թէկուզ գլխաւոր դրուագները, որոնք իրենց անջնջելի դրոշմն են թողել ինչպէս Կաթողիկէ Տիեզերական Եկեղեցւոյ, այնպէս էլ համայն քրիստոնեայ աշխարհի պատմութեան քառուղիներում:

2019թ.  սեպտեմբեր 3-ից  13-ը  Զմմառու Կաթողիկոսական  Աթոռում՝ Ամենապատիւ եւ Գերերջանիկ Տէր Գրիգոր Պետրոս Ի. Կապրոյեան Կաթողիկոս-Պատրիարք Տանն Կիլիկիոյ Կաթողիկէ Հայոց նախագահութեամբ տեղի ունեցած Հայ Կաթողիկէ  Եկեղեցւոյ  Եպիսկոպոսաց  տարեկան Սիւնհոդոսի ընթացքում կայացուած որոշման հիման վրայ, ինչպէս նաեւ Ամենապատիւ Հոգեւոր Տիրոջ անմիջական ջանքերով եւ նախաձեռնութեամբ պաշտօնական նամակ յղուեց Սուրբ Աթոռի Սրբադասման Ժողովին՝ Աստուծոյ Ծառայ Սրբակեաց Ծիրանաւոր, Հայ Կաթողիկէ Եկեղեցւոյ Կաթողիկոս-Պատրիարք Գրիգոր-Պետրոս ԺԵ Աղաճանեանի Երանացման եւ Սրբադասման Դատին ընթացք տալու խնդրանքով: Հայ Կաթողիկէ Պատրիարքութիւնը ձեռնարկեց Գրիգոր-Պետրոս ԺԵ Աղաճանեանի Սրբադասման Դատի նախապատրաստական աշխատանքները, հրատարակուեցին բազմալեզու թռուցիկներ, որոնք պատմում են նրա վարքի, արժանիքների ու հոգեւոր կտակի մասին, փաստեր, որոնք ապացուցում են Ծիրանաւորի սրբակենցաղ կեանքը, անհուն սէրն ու նուիրումը Աստծուն եւ Նրա ժողովուրդին եւ նրան դարձնում սրբադասման արժանի:

Մեր որդիական սէրն ու խորին երախտագիտութիւնն ենք յայտնում Նորին Սրբութիւն Ֆրանցիսկոս Սրբազան Քահանայապետին եւ Սրբադասման Ժողովի անդամներին, ինչպէս նաեւ Ամենապատիւ եւ Գերերջանիկ Տէր Գրիգոր-Պետրոս Ի. Կաթողիկոս-Պատրիարքին Տանն Կիլիկիոյ Կաթողիկէ Հայոց, որ քննութեան առնելով Կարդինալ Աղաճանեանի տարիների ընթացքում աւելացող սրբութեան հռչակը՝ որոշում կայացրեցին ընթացք տալ նրա Երանացման եւ Սրբադասման Դատին:

Հայազգի Ծիրանաւորի մահից 49 տարի անց, չորեքշաբթի, 22 ապրիլ, 2020 թուականին Վատիկանի Օսսերվաթորէ Ռոմանօ օրաթերթի մէջ լոյս տեսաւ Երջանկայիշատակ Կարդինալ Գրիգոր-Պետրոս ԺԵ Աղաճանեանի Սրբադասման Դատի կոնդակը:

Աստուածային շնորհներով եւ Սուրբ խորհուրդներով զօրացած՝ իր սրտաբուխ օրհնութիւնը բաշխելով Եկեղեցւոյ զաւակներին, աչքերն առ յաւէտ փակեց Աստուծոյ ծառայ Կարդինալ Աղաճանեանը, որպէսզի երկնքի երանաւէտ արքայութեան մէջ միանայ Տիրոջը:

Պօղոս Առաքեալի հրաժեշտի խօսքերով մեր սրբակենցաղ Ծիրանաւոր Գրիգոր-Պետրոս ԺԵ Աղաճանեանն աւարտեց իր երկրային առաքելութիւնը. «Բարի պատերազմը պատերազմեցայ, ընթացքս կատարեցի, հաւատքը պահեցի, այսուհետեւ կայ եւ ինծի կը սպասէ արդարութեան պսակը՝ զոր Տէրը, արդար դատաւոր, պիտի հատուցանէ ինծի այն Օրը» (2 Տիմ. 4:7-8):

Յիշատակն արդարոց օրհնութեամբ եղիցի…

Գերյ. Հայր Գառնիկ Ծ. Վրդ. Յովսէփեան

Փանիկի Սուրբ Աստուածածին Հայ Կաթողիկէ Եկեղեցւոյ Ժողովրդապետ,

Հայաստանի Հայ Կաթողիկէ Երիտասարդաց միութեան նախագահ

20.05.2020թ.