Սրտի մեծ ուրախությամբ տեղեկացանք Սուրբ Աթոռի մամլո գրասենյակի կողմից 2025թ. մարտի 31-ին հրապարակած նորությունն` առ այն, որ մարտի 28-ին Ն.Ս. Ֆրանցիսկոս Սրբազան Քահանայապետը մարտի 28-ին վավերացրել է Սրբադասման Վարչության անդամ եպիսկոպոսների քվեարկությունը` հոգուտ Երանելի Իգնատիոս Արքեպիսկոպոս Մալոյանի սրբադասման: Մեր հայ ընթերցողին հիշեցնեմ, որ Մալոյանը եղել է Արևմտյան Հայաստանի Մարտին քաղաքի հայ կաթողիկէ համայնքի Արքեպիսկոպոսը և իր թեմական 400-ից ավելի հավատացյալների հետ միասին նահատակվել 1915-ի հունիսին:

Երանելի Մալոյանի սրբադասման օրը դեռևս հայտարարված չէ, մինչ այդ եկեք գոհաբանություն բարձրացնենք առ Բարձրյալն Աստված` այդ նահատակ հայորդուն արժանի սրբության պատվին արժանացնելու և Հայոց Ցեղասպանության նահատակներին գնահատելու համար, միաժամանակ այս նոր պատմական իրադարձության լույսի ներքո եկե՜ք խորհրդածենք այդ սրբակեաց անհատականության կյանքի և նահատակության մասին: Ստորև ներկայացնում եմ հատվածներ` մեր կայքում տարիներ առաջ հրապարակված իմ հոդվածից:

Երանելի Մալոյանը թե՜ իր կյանքով և թե՜ նահատակությամբ նմանվեց իր անվանակցին՝ Ք. Հ. 1-2-րդ դարերում ապրած և Հռոմի կրկեսի առյուծների զոհ դարձած Սբ. Իգնատիոս Աստվածազգեաց Անտիքացուն: Ծնվել է 1869թ. Արևմտյան Հայաստանի Մարտին քաղաքում, սովորել է Զմմառի Տիրամոր դպրեվանքում և ամբողջ կյանքում հավատարիմ մնացել Զմմառի Պատրիարքությանը: Մալոյանը, չնայած առողջական լուրջ խնդիրներին, մի քանի վիրահատություններին, մեծ նվիրով ծառայել է Եգիպտոսում, ապա՝ Պոլսում և 1911թ. ուղարկվել իր հարազատ Մարտին՝ մի քաղաք և մի թեմ, որտեղ աշխատելը չափազանց բարդ էր. ծանր սոցիալական և տնտեսական պայմաններ, հուսահատություն: Նույն թվականի հոկտեմբերին օծվել և նշանակվել է Մարտինի եպիսկոպոս: 1912թ. Զմմառի վանքի ոսկե մատյանում Մալոյանը գրել է հետևյալը.

«Հոգևոր Տիրոջից հրագանգ եմ ստացել Մարտին գնալու, այնտեղ մեղքերս քավելու և ատելությունից վառվող սրտերում սեր սփռելու»:

Մալոյանն իր անձնվեր ու ծանր ծառայությամբ կարողացավ իր եպիսկոպոսության 4 տարիներում սեր սփռել Քրիստոսի և Եկեղեցու հանդեպ: 1915թ. գարնանը, երբ լուրեր ստացավ Պոլսում և այլուր հայերի նկատմամբ սկսված հալածանքների մասին և ի զարմանս իրեն, հանկարծ երիտթուրքական կառավարությունն իրեն պարգևատրեց հատուկ շքանշանով՝ իբրև թե ի գնահատումն իր հավատարմության, հասկացավ, որ իր հոտի գլխին մութ ամպեր են կուտակվում, որ մոտենում է իրենց Գողգոթայի ժամը: Այդ ժամը հասավ 1915թ. հունիսին: Ապրիլ, մայիս ամիսներին զենք, զինամթերք պահելու մեղադրանքով կառավարական ուժերը՝ ոստիկանապետ Մամտուհ Բեյի գլխավորությամբ սկսեցին հետախուզել հայկական եկեղեցիները, բնակիչների տները, առաջնորդարանը, սկսեցին հարցաքննել հոգևորականներին և եպիսկոպոսին: Այս ամենին հաջորդեց Մալոյանի և թեմի մոտ մեկ տասնյակ քահանաների ձերբակալությունը՝ հունիսի 3-5-ին, նսեմացուցիչ հարցաքննությունն ու դաժան տառապանքը բանտում: Մանրամասնությունները պատմում է դեպքերին ականատես Դոմինիկյան վանական Յասենթ Սիմոնը (Hyacinthe Simon) իր «Մարտին. հերոս քաղաք» (Mardine La Ville Heroique) գրքում, որտեղ նա վավերագրել է Դիարբեքիրի նահագնում գտնվող Մարտին քաղաքի քրիստոնյաների նահատակությունը: Ըստ նրա տեղեկությունների, Մամտուհը կեղծ մի փաստաթուղթ էր պատրաստել իբր Սարգիս անունով մի մարտինցու վկայության մասին առ այն, թե Մալոյանը զենք է պահում, որով պետք է քրիստոնյաներն ապստամբեին թուրքական կառավարության դեմ: Սարգսին ոստիկանները ստիպել են ստորագրել այդ կեղծ փաստաթղթի տակ, նա հրաժարվել է և մահապատժի ենթարկվել: Մալոյանը պետական դավաճանության մասին մեղադրանքին պատասխանել է ցույց տալով իր պետական շքանշաններն ու կայսերական հատուկ ֆերմանը, որոնք ապացուցում էին իր հավատարմությունը թուրքական պետությանը: Բանտում նրա հարցաքննությունը ցույց է տալիս, որ թուրք ոստիկանապետը պատրաստ էր ցանկացած կեղծիքի դիմել՝ հայ հոգևորականներին ու համայնականներին մահվան դատապարտելու համար: Ի վերջո, ոստիկանապետին այլ բան չի մնացել, քան սարսափելի կտտանքների ենթարկել առանց այդ էլ թույլ առողջությամբ, բայց շատ տոկուն կամքով եպիսկոպոսին: Կապել են ոտքերը և փայտերով հարվածել ոտնատակերին. սա անասելի ցավոտ կտտանքի մի ձև է, որից հետո հնարավոր չէ քայլել: Հետո սկսել են ոտքերի եղունգները քաշել: Մալոյանը, զգալով իր մոտալուտ վախճանը, քահանաներից մեկին խնդրել է իր մեղքերին արձակում տալ: Այդ կտտանքները եպիսկոպոսն իր քահանաների հետ ստիպված եղավ տանել մինչև հունիսի 10-ի գիշերը, գրում է Սիմոնը: Իսկ մինչ այդ Սրբազանին այցելության է եկել մայրը: Այդ տեսարանը պատկերացնելիս հնարավոր չէ մտովի չհիշել Աստվածամորն ու Հիսուսին: Մալոյանը, թաքցնելով հաշմված ոտքերը, մխիթարում է մորը և խնդրում լայն կոշիկներ բերել, որպեսզի կարողանա քայլել. գիտեր, որ գնալու էին դեպի Տիգրականակերտ:

1915թ. Հունիսի 10-ի այգաբացին Մալոյան եպիսկոպոսը և 417 հոգի, որոնց մեծ մասը հայ կաթողիկէներ էին, 6 հայ քահանա և 3 ասորի ու լատինածես հոգևորականներ, մյուսները` ասորի ու քաղդեացի կաթողիկէներ և բողոքականներ, ճամփա ընկավ դեպի անապատներ: Հոգևորականների ձեռքերին երկաթե շղթաներ էին, որոնք ստիպված էին քարշ տալ տասնյակ կիլոմետրեր: Ճանապարհին քարավանը նոսրանում էր. խումբ-խումբ տանում էին այլ վայրեր ու սպանում: «Գողգոթան կրկնվում էր մեր աչքերի առաջ, միայն այն տարբերությամբ, որ այս անգամ մի կողմից Տերն իր առաքյալներով ու աշակերտներով, իսկ մյուս կողմից՝ եպիսկոպոսն իր քահանաներով ու հավատացյալներով միասին բարձրանում էին նույն Գողգոթան».- գրում է եղբայր Սիմոնը:

Հասնելով քրդական Շեյխան գյուղի մոտ, Մամտուհը հանդիսավոր դաժանությամբ կարդում է քարավանի դատավճիռը: Թուրքական կառավարությունը, որն օրեր առաջ ցինիկաբար երաշխավորում էր տեղահանվողների անվտանգությունը, այսօր իր իսկական դեմքն է ցույց տալիս. «Դուք դավաճանել եք Օսմանյան հայրենիքին, դուք բոլորդ դատապարտվում եք մահվան: Բայց եթե ձեզնից մեկը մահմեդականություն ընդունի, պատիվներով ձեր քաղաքը կվերադարձնենք: Եթե ոչ, ուրեմն, մեռնելուց առաջ մեկ ժամ ունեք: Պատրաստվեցե՛ք». հայտարարում է Մամտուհը, որին հետևում է հոգնաբեկ, արնաշաղախ, շղթայակապ Մալոյան սրբազանի պատասխանը. «Մեր կյանքը կառավարության ձեռքում է: Բայց եթե մեռնենք, Հիսուս Քրիստոսի համար պիտի մեռնենք»: «Հիսուս Քրիստոսի համա՛ր». միաբերան ու կորով առած բացականչում է ամբողջ քարավանը՝ մահապարտների քարավանը:

Նրանց խմբերով տանում են և սպանում ինչով պատահի, որպեսզի փամփուշտ խնայեն: Իսկ Մալոյանին հնարավորություն են ընձեռում պատրաստելու մահապարտներին: Քահանաների հետ միասին բոլորի մեղքերին արձակում է տալիս, ապա Հիսուսի վերջին ընթրիքի նման, հաց վերցնում, սրբագործում ու Սբ. Հաղորդություն տալիս իր զավակներին: Դա նաև ի՛ր վերջին Հաղորդությունն էր երկրիս երեսին: Բայց Մալոյանին, ըստ Յասենթ Սիմոնի վկայության, վիճակված էր առանձին նահատակվել: Բոլորին տանում են և սպանդի ենթարկում մինչև վերջին մարդը, բացի Մալոյանից: Երբ իմանում է, որ բոլորը սպանված են, որդեկորույս հոր վշտով բացականչում է. «Ու՞ր են զավակներս»:

Մալոյանին առանձին տանում են Տիգրանակերտի մոտ գտնվող Քարա Քեոփրիվ անվամբ մի վայր: Ոստիկանապետը, ծաղրելով վերջին անգամ հարցնում է Մալոյանին՝ ուր են զենքերը: «Եթե ռումբեր ունեցած լինեի, թույլ կտայի՞, որ զավակներիս այսպես անեիք». լինում է Մալոյանի պատասխանը: Եվ այդ նույն վայրկյանին ծոծրակին մի փամփուշտ է ստանում ու հոգին ավանդում: Մալոյանի համար, ըստ երևույթին, փամփուշտ խնայել պետք չէր, ինչպիսի՛ ցինիկ մարդասիրություն:

Մի քանի ժամ հետո ոստիկանները Տիգրանակերտում ստորագրեցին հետևյալ բժշկական վկայականը. «Գերապատիվ Մալոյանը վախճանվեց ճանապարհին, սրտի կաթվածից»:

Նրա ոսկորները խառնվեցին սպանված եղբայրների ու քույրերի ոսկորներին ու ծածկվեցին անապատների ավազով: Նրա աճյունը չգտնվեց, բայց նրա ապրած 46 տարիները մնացին քրիստոնեական սրբակյաց կյանքի լավագույն վկայություններից մեկը:
2001թ. հոկտեմբերի 22-ին Հռոմի Սրբազան Քահանայապետը Իգնատիոս եպիսկոպոս Մալոյանին դասեց երանելիների շարքը:

Տ. Հովսեփ Քհն. Գալստյան
1 ապրիլի, 2025թ.