Սիզավետի վերաբերյալ ամբողջական պատմական տեղեկություններ այսօր գտնելը բավական դժվար է, բանավոր պատմությունների առավել հավաստի կենդանի կրողները եւս արդեն քիչ են: Որպեսզի ինչ որ պատկերացում կազմենք գյուղի հոգեւոր պատմության մասին, ինչը որ այս թերթի համար առավել կարեւոր է, հարկավոր է մեծ համբերությամբ հավաքել բոլոր տեղեկությունները, լսել շատերի պատմությունները, ընթերցել ժամանակի պատմական անցքերի վերաբերյալ նկարագրություններ, առանձին անհատների հուշեր: Հետեւաբար, ինչ որ փաստերի կամ թվերի մեջ, գուցե, որոշակի անճշտություններ լինեն, որի համար հայցում եմ ձեր ներողամտությունը:

Այստեղ ջանացել եմ ավելի կենտրոնանալ հոգեւոր նկարագրի վրա, որպեսզի հասկանանք, թե ինչպիսի հոգեւոր ժառանգություն, ինչպիսի դեռ չբացահայտված հոգեւոր ներուժ ունի գյուղը, եւ թե արդյոք կարող է գյուղը լինել ավելին՝ հոգեւորի մեջ, քան ինչ որ է՝ մեր օրերում:

Գաղթը

Ինչպես տարածաշրջանի հայ կաթողիկէ շատ այլ գյուղերը, Սիզավետ կամ հին անունով Քոռաղբյուր գյուղը եւս հիմնվել է Արեւմտյան Հայաստանից դեպի Շիրակ գաղթած հայ կաթողիկէ ընտանիքների կողմից, որոնք գաղթել են նախ 1829-30թթ. Մեծ Գաղթի օրերին, ռուս-թուրքական պատերազմի ավարտից հետո, երբ Արեւմտյան Հայաստանի տարածքները մնացին Թուրքիայի տիրապետության տակ, իսկ Արեւելյան Հայաստանը՝ Ռուսաստանի: Մոտ 70.000 հայ այդ գաղթի ժամանակ, թողեց իրենց պապենական հողերը, տները եւ ռուսական զորքերի հետ միասին անցավ Ջավախք եւ Արեւելյան Հայաստան, տեղավորվեց հիմնականում Շիրակում, Լոռիում եւ Գավառում: Հայ կաթողիկէ ընտանիքները հաստատվեցին Ջավախքում, Լոռիում եւ Շիրակի գյուղերում: Սիզավետ գյուղը հիմնող գաղթական ընտանիքները այդ գյուղի տարածքում հաստատվել են տարբեր թվականներին եւ Արեւմտյան Հայաստանի տարբեր բնակավայրերից: Օրինակներ. Պողոսյանների տոհմի պապերը եկել են Արդահանի գավառի Վել գյուղից, որտեղից նախ անցել են Ջավախք, հաստատվել Ախալքալակի Տուրցխ եւ հարեւան այլ գյուղերում, ապա՝ անցել Լոռի եւ Շիրակ, հաստատվել մի մասը՝ Շահնազար գյուղում, ապա մյուս մասն եկել է Քոռաղբյուրի տարածք: Լոռվա Շահնազարում են հաստատվել եւ ապա Քոռաղբյուրում՝ նաեւ Հլոյանները, Մշեցյանները (վերջիններիս մի թեւը հետագայում եւս դարձավ Պողոսյան): Բեռնեցյանները գաղթել են Կարսի Բեռնի կաթողիկէ գյուղից: Տերանց տոհմը գաղթել է Խնուս գավառի Քյուլլի գյուղից, հաստատվել Ջավախքի Հեշտիա գյուղում, ապա՝ Քոռաղբյուրում:

Տոհմերը շատ են եւ այստեղ չեմ հիշատակում բոլոր տոհմերի անունները, որովհետեւ այս հոդվածի համար դա չէ կարեւորը, այլ՝ այն, որ բոլոր ընտանիքների ճնշող մեծամասնությունը գաղթել է կաթողիկէ համայնքներից. հայ կաթողիկէ դավանանքը եղել է նրանց միավորող կարեւոր գործոն: Կաթողիկէ դավանանքը նաեւ նրանց օգնել է պահպանել ոչ միայն հավատքը եւ միությունը Տիրոջ Ընդհանրական Սուրբ Եկեղեցու հետ, այլեւ՝ իրենց տոհմային ավանդությունները եւ հայ ազգային դիմագիծը: Կաթողիկէ դավանանքը անխախտ պահելը քոռաղբյուրցիների համար ոչ միայն հավատքի հարց էր, այլեւ՝ Արեւմտյան Հայաստանում թողած հայրենական ժառանգությունը պահելու, հին ու քաղցր հիշողություններով ապրելու հարց, որը նոր սերունդների մեջ աստիճանաբար թուլացավ, մանավանդ, կոմունիստական հալածանքների տարիներին: Բայց մինչ օրս էլ կարելի է տարեցներից լսել իրենց ծնողների, պապերի պատմությունները՝ արդեն ոչ շատ մանրամասն եւ աղոտ հիշողությամբ:

Սուրբ Ամենափրկիչ եկեղեցին

Գյուղի Սուրբ Ամենափրկիչ եկեղեցին կառուցվել է 1857-ին, մի թվական, որը վկայում է այն մասին, եկեղեցի ունենալու պահանջը մեծ է եղել, եւ եկեղեցին բավական շուտ են կառուցել: Այդ տարիներին ներգաղթը դեռեւս ընթացքի մեջ էր: Ղեւոնդ Ալիշանի «Շիրակ» աշխատության աշխարհամարի տեղեկություններով, Քոռաղբյուրում 1873թ. ապրում էր 30 հայ կաթողիկէ ընտանիք՝ 234 անձով[1]: Պետք է մտածել, որ եկեղեցու կառուցման ժամանակ բնակիչների թիվն ավելի քիչ է եղել, բայց գյուղում կառուցել են բավական մեծ եկեղեցի՝ միանավ, հարթ ծածկով ու վերնահարկով: Սա վկայում է մեծ հավատքի եւ բարեգործության մեծ պատրաստակամության մասին: Այսօր այլեւս գրեթե անհնարին է իմանալ, թե ինչպես են կազմակերպել եկեղեցու կառուցումը, ով է նախաձեռնել, ով է եղել գյուղի քահանան, ինչ միջոցներով են կառուցել (եթե, իհարկե, մի օր պատմաբաններից մեկը հանձն չառնի ժամանակի պատմական եկեղեցական վավերագրերի հայտնաբերման եւ ուսումնասիրության շնորհընկալ աշխատանքը): Կարելի է գրեթե վստահությամբ ասել, որ բնակիչներն իրենց ձեռքով են կառուցել եկեղեցին՝ հավատքի մի վկայություն, որը բնորոշ էր կաթողիկէ բոլոր գյուղերին:

Սուրբ Ամենափրկիչ եկեղեցին կանոնավոր կերպով գործել է մինչեւ 1930-ականների վերջը, երբ կոմունիստներն արգելեցին հայ կաթողիկէ քահանաների ծառայությունը խորհրդային միության ողջ տարածքում, իսկ եկեղեցին վերածեցին գյուղմթերքի պահեստի:

1990-ականներին, երբ հայ կաթողիկէ քահանաները վերսկսեցին իրենց ծառայությունը գյուղում, Հ. Միքայել Վրդ. Մուրադյանը սկսեց Սուրբ Պատարագ մատուցել նախ գյուղի դպրոցում:

1993թ. Սիզավետ այցելեց եւ գյուղացիներին իրենց հավատքի մեջ ամրանալու, հոգեւոր կյանքն աշխուժացնելու հայրական խոսքով դիմեց նաեւ Տանն Կիլիկիո Կաթողիկէ Հայոց Կաթողիկոս Պատրիարք Հովհաննես Պետրոս 18-րդ Գասպարյանը:

1996թթ. Սուրբ Ամենափրկիչը մաքրեցին եւ հունիսի 8-ից կիսավեր եկեղեցում տեղի ունեցավ առաջին մկրտությունը:

Եկեղեցու այսօրվա տեսքը բոլորովին այլ է, որովհետեւ այսօրվա շինությունը 2002-2005թթ. կատարված վերակառուցման արդյունքն է. հին եկեղեցու պատերը եւ կոմունիստների ժամանակ կառուցված թիթեղյա ծածկը եղել են կիսափուլ վիճակում, մասնագետների կարծիքով ամրացնել այլեւս հնարավոր չի եղել, այդ պատճառով քանդել են հին գեղեցիկ սեւ տուֆով կառուցված պատերի վերին մասը եւ ստորին հատվածի վրա կառուցել նոր շինություն՝ վարդագույն տուֆով: Քանդված պատերի քարերի մի մասը դրված են եկեղեցու պարիսպների մեջ, շատ քարեր պահպանել են իրենց նախնական տեսքը, քարերից մեկը՝ խաչի պատկերով դրված է եկեղեցու մուտքի վերեւում, զանգակատան պատի մեջ: Կառուցել են նաեւ փոքրիկ զանգակատուն: Վերակառուցված եկեղեցին հանդիսավոր արարողությամբ օծվեց 2005թ.՝ ձեռամբ Արհ. Տ. Նշան Արքեպս. Գարաքեհեյանի: Գյուղում այդ ժամանակ ծառայում էր Արժ. Տ. Գրիգոր Քհն. Մկրտչյանը՝ ծնունդով հարեւան Մեծ Սեպասար գյուղից: 2001-2008թթ. նա կանոնավոր հիմքերի վրա դրեց Սուրբ Պատարագի եւ այլ եկեղեցական խորհուրդների մատուցումը եկեղեցում: Կանոնավոր աղոթական կյանքը շարունակեցին նրան հաջորդող քահանաները՝ Տ. Նարեկ Քհն. Թադեւոսյանը՝ 2008-2013թթ., Հ. Պետրոս Վրդ. Եսայանը՝ 2013թ., Հ. Գառնիկ Վրդ. Հովսեփյանը՝ 2013-2015թթ., Հ. Ռաֆայել Վրդ. Կրավչիկը, ապա՝ 2016թ. սկսած՝ ես՝ ձեր խոնարհ ծառան:

2018թ. վերջին Հայկական Կարիտասի օգնությամբ, «Ծխական հասարակական խորհուրդներ» ծրագրով գյուղացիների, հատկապես, Արարատ Պողոսյանի, Հենրիկ Պողոսյանի կամավոր աշխատանքով կառուցեցինք եկեղեցու բակի դարբասը, նորոգեցինք պարիսպները, ծնունդով Սիզավետից քարտաշ վարպետ Արամի ամբողջովին կամավոր եւ ձրի աշխատանքով եւ գյուղացիների դրամական աջակցությամբ կառուցեցինք քարե Սուրբ Սեղանը: Սեղանի միջնամասում տեղադրեցինք նաեւ Տիրոջ Խաչափայտի սուրբ մասունք, որը նվիրեց Արհ. Տ. Ռաֆայել Արքեպս. Մինասյանը եւ իր ձեռքով օծեց Սուրբ Սեղանը՝ 2019-ին:

Թուրքերի ջարդերը եւ սրբապղծությունը

Քոռաղբյուրը Ալեքսանդրապոլի գավառի շատ այլ գյուղերի նման ենթարկվել է թե երիտթուրքական կառավարության 1918թ. զորքերի վեցամսյա օկուպացիային եւ թե, հատկապես, 1920թ. դեկտեմբեր եւ հունվար ամիսների թալանին, սպանություններին, սոցիալական դժվարությունների, ֆիզիկական եւ այլատեսակ բռնությունների: Իրենց հայրենի երկրից արտաքսվելուց ինը տասնամյակ անց սիզավետցիները դարձյալ վերապրեցին թուրքական գազանությունների հետեւանքները՝ նոր նահատակներով հանդերձ: Հայաստանի Ազգային արխիվի տեղեկությունները փաստում են հետեւյալը. «Թուրքական բանակում «այլասերումը մեծ չափեր» էր ընդունել: Թուրքերն ամենուր իրենց պահում էին անասելիորեն սանձարձակ: Ժամանակակիցը վկայում է, որ Խոտայ Խարաբա (Բավրա), Դարակեյ (Սարագյուղ), Կոր-Աղբյուր (Սիզավետ), Կոյակուլի-Ղազանչի եւ Շիշթափա (Սեպասար) հայկական գյուղերում կանայք եւ աղջիկները ենթարկվել են բռնարարքների, նրանց մի մասին առեւանգել են տաճիկները, իսկ մի մասին էլ՝ հարեւան Աղաբաբայ գյուղի թուրքերը: Այդ գյուղերում պատկերը շատ ծանր էր. ամեն ինչ կամ ավերված էր, կամ էլ վառված, ամենուր ընկած էին տասնյակ դիակներ,    պատահում էին նաեւ կիսամեռ եւ սովահար եղած երեխաներ ու ծերեր[2]»: Թուրքերն անխնա թալանում էին ամեն ինչ՝ տան կահույքը, նույնիսկ վառարանները, ի սպառ ունեզրկում բնակիչներին, տանում էին հացահատիկի բերքը, անասունները, «բայրա» կոչված հարկ պահանջում գյուղացիներից, ովքեր հրաժարվում էին կատարել իրենց պահանջները, գաղտնի սպանում էին, հիմնականում գիշերները:

Պատմում են, որ մի թուրք զինվոր ուզեցել է մտնել Սուրբ Ամենափրկիչ եկեղեցին, դուռը փակ է եղել, իսկ գյուղացին, որի մոտ եղել է բանալին, հրաժարվել է բացել դռան կողպեքը: Թուրքը կրակել է եկեղեցու դռան կողպեքի վրա, բացել դուռը, մտել եւ պղծել է եկեղեցին, ջարդել Աստվածամոր արձանիկը, ապա նույն վայրկյանին աստվածային պատիժը վրա է հասել, թուրքը սկսել է դիվահարվել, կծոտել սեփական ձեռքերը եւ դուրս փախել եկեղեցուց:

Այսպիսի հալածանքներ տեսած ժողովուրդը չի կորցրել իր հույսը՝ հիշելով, թե ինչպես են իրենց պապերը Արեւմտյան Հայաստանում քրիստոնեական արիությամբ կրել թուրքական հալածանքների բեռը եւ պահել հավատքի ավանդը՝ ըստ Պողոս առաքյալի խոսքի. «Բարի պատերազմ մղեցի… պահեցի հավատքը», Բ Տիմ. 4, 7:

Քահանաներ՝ մինչեւ կոմունիստները

Մինչեւ 1930-ականների կոմունիստական արգելքն ու աքսորները գյուղում ծառայած հոգեւորականների մասին չեն հիշում՝ բացի միայն մեկից՝ Տ. Միքայել Քոթանջյանից, ով թաղված է գյուղի գերեզմանատանը: Այսօր Պողոս Քոթանջյանի տանը պահպանված է նաեւ Տ. Միքայելի լուսանկարը՝ թոռնուհու՝ Նվարդի հետ: Հ. Միքայելը նախ ծառայել է Ջավախքի Թորիա գյուղում, որտեղ նրա ջանքերով նաեւ կառուցվել է տեղի եկեղեցին: Տ. Միքայելի մասին ստույգ տեղեկությունները շատ չեն, ասում են, որ մահացել է գյուղում՝ 1938թ.:

Տիրացու Սերգոն սերում էր մի տոհմից, որին անվանում են «Տերանց», քանի որ դեռեւս իրենց պապերի մեջ եղել են անվանի քահանաներ՝ Տեր Անտոն անունով: Նրանցից մեկը ծառայել է Խնուս գավառի Քյուլլի գյուղում, իսկ մյուս երկուսը՝ դարձյալ նույն անունով, արդեն գաղթից հետո՝ Ջավախքի Հեշտիա գյուղում: Քյուլլիում ծառայող Տեր Անտոնի մասին պատմում են, որ երբ թուրքերը 1829թ., հարձակվել են Քյուլլիի վրա, Տեր Անտոնը մինչեւ վերջ մնացել է իր հոգեւոր հոտի կողքին՝ որպես քաջ հովիվ՝ Տիրոջ օրինակով: Տեր Անտոնը եւ գյուղապետը նախապես գյուղի բնակչության մեծ մասին տարհանել էին, քանի որ Տեր Անտոնի եւ գյուղապետի տղաները սպանել էին իրենց գյուղում գիշերող թուրք փաշաներից մեկին, ով պահանջել էր իր մոտ բերել գյուղի աղջիկներին եւ, հետեւանքները կանխատեսելով, ջանացել են փրկել ժողովորդին: Երբ թուրքերը մտել են Քյուլլի, գյուղում մնացել էին միայն ծերերն ու կանայք՝ Տեր Անտոնի հետ միասին: Թուրքերը բոլորին կոտորել են, իսկ Տեր Անտոնին անզիջում եւ հանդուգն կեցվածքի համար կախաղան են բարձրացրել եկեղեցու զանգակատան մեջ: Տերանց տոհմի մյուս քահանաները կազմակերպել են Հեշտիայում հաստատված քյուլլեցիների համայնքային եւ եկեղեցական կյանքը, բայց հետագայում Շիրակ գաղթող ընտանիքների հետ միասին չեն եկել Քոռաղբյուր, որքան որ տեղյակ են բնակիչները: Տեր Անտոնի տոհմից է սերում այսօր Հեշտիայում ծառայող մեր քահանան՝ Տեր Անտոն Անտոնյանը: Քոռաղբյուրում են այսօր բնակվում Տեր Անտոնի տոհմից սերող Մխիթարյանները՝ գյուղի բարեպաշտ հավատացյալ տոհմերից մեկը: Եւ, իհարկե, չմոռանանք Տիրացու Սերգոյին, որի սերունդները թեեւ այսօր գյուղում չեն, բայց նա էր, որ դստեր հետ միասին կոմունիստական տարիներին պահում էր աղոթական կյանքը գյուղում եւ խաչելության պատկերն՝ իր տան մեջ՝ չվախենալով հետեւանքներից:

Հավատքի ապրումը խորհրդային տարիներին եւ հետո

Սիզավետցիները շատ սիրել ու պաշտել են եկեղեցում դեռեւս մինչեւ 1930-ականները դրված մի մեծ խաչելության պատկեր, որը հրաշագործ զորություն է ունեցել. գյուղի օրհնությունը, իրենց ընտանիքների հաջողությունները կապել են այդ խաչի զորության հետ: Այդ խաչելությունը, ըստ պատմությունների, եկեղեցուն նվիրել է գյուղի մեծահարուստներից մեկը՝ Հլոյի Մարտիրոսը: 1930-ականներին կոմունիստ անաստվածներն այդ խաչը դուրս են շպրտել եկեղեցուց եւ արգելել են այն վերցնել: Գյուղացիների պատմելով՝ մոտ 1 մ. բարձրությամբ այդ խաչը երկար ժամանակ մնացել է հողի տակ՝ լքված. իշխանությունների վախից ոչ ոք չէր համարձակվում խաչին ձեռք տալ: Բայց 1940-ականներին գյուղացիներից մեկը՝ տիրացու Սերգոն, մի բարեպաշտ հավատացյալ, ընթերցում էր Աստվածաշունչ, աղոթասեր էր, գիշերով իր թոռան հետ միասին հողի տակից հանել է այդ խաչը եւ տարել-դրել է իր տանը, գաղտնի պահել ու մաքրել է: 1950-ականներին՝ Ստալինի մահից հետո, երբ անաստված իշխանությունները փոքր-ինչ թուլացրեցին հավատքի հալածանքը, գյուղացիները սկսել են հավաքվել Սերգոյի տանը՝ պաշտելու խաչը եւ աղոթելու: Սերգոն խաչը դրել էր մի առանձին սենյակում, որ մատռան էր վերածվել: Մարդիկ գալիս էին Տացու Սերգոյի մոտ, խնդրում նրա աղոթքները, հաղորդվում խաչի զորությանը: Սերգոն եւ նրա աղջիկը՝ Արեգնազը կամ Արեգ Աչեն, նաեւ մկրտություններ են արել՝ Սուրբ Երրորդության անունով, ինչպես աղոթքի բանաձեւը հիշել են իրենց քահանաներից: Խաչի պատկերը հետագայում Սերգոյի թոռներից մեկը գյուղից տարել է Երեւան եւ դարձրել ընտանեկան սրբություն, առայժմ անվերադարձ…

Խորհրդային տարիներին սիզավետցիները, թեւ քահանա չունեին, բայց տիրացու Սերգոյի եւ այլ աղոթասեր գյուղացիների օգնությամբ, իրենց պապերից եւ տատիկներից լսած աղոթքներով պահել են իրենց հավատքը, հայ կաթողիկէի նկարագիրը: Այդ աղոթքներից շատերն այսօրվա տարեցների, նաեւ միջին սերնդի ներկայացուցիչների շուրթերին են՝ միախառնված իրենց մանկական հիշողություններին եւ գյուղի խոսվածքին: Կարելի է նրանցից լսել հին աղոթքներ, որոնք այժմ շատ քչերն են գործածում եւ կարելի է գտնել միայն հին աղոթագրքերում: Սիզավետցիները հիացմունքով են հիշում իրենց մեծերի աղոթասիրությունը, թե ինչպես էին տասնամյակներ շարունակ առավոտ-իրիկուն աղոթում սահմանված թվով «Հայր մեր» եւ «Ողջոյն քեզ, Մարիամ», ընթերցում Նարեկ եւ Ավետարան, աղոթում հիվանդների համար, մատաղ անում, ընտանիքներով գնում ուխտի հին վանքերը:

Ուզում եմ այս գրությունս ավարտել Սուրբ Պողոս առաքյալի՝ իր սիրելի հոգեզավակ Տիմոթեոսին ուղղված բառերով.

«Մտաբերում եմ այն անկեղծ հավատը, որ քո մեջ է, որ նախապես կար քո տատի՝ Լավոդիայի, եւ քո մոր՝ Եվնիկեի մեջ. համոզված եմ, որ կա նաեւ քո մեջ», Բ Տիմ. 1, 5:

Այս գրությունը պատրաստելիս ինձ աջակցելու համար շնորհակալություն եմ հայտնում սիզավետցիներ՝ 

Կարինե Հակոբյանին, Վարդան Պողոսյանին, Պետրոս Բեռնեցյանին, Մհեր Քոթանջյանին, Անիչկա Բեռնեցյանին, Տ. Գրիգոր Ավ. Քհն. Մկրտչյանին:

Տ. Հովսեփ Քհն. Գալստյան՝

Սիզավետի հոգեւոր հովիվ,

հուլիս, 2020թ.

[1] Հ. Ղեւոնդ Ալիշան, «Շիրակ. Բ Արեւելեան Շիրակ», Սուրբ Ղազար, 1881թ. էջ 144

[2] Հ. Բ. Աբրահամյան, «Ալեքսանդրապոլյան իրադարձությունների շուրջ, 1920թ. նոյեմբեր-1921թ. ապրիլ»