Մեծ Սեպասարի վերաբերյալ ամբողջական պատմական տեղեկություններ այսօր գտնելը բավական դժվար է, բանավոր պատմությունների, ավանդությունների առավել հավաստի կենդանի կրողները եւս արդեն քիչ են: Որպեսզի ինչ որ պատկերացում կազմենք գյուղի պատմության եւ, առավել եւս, հոգեւոր պատմության մասին, ինչը որ այս թերթի համար առավել կարեւոր է, հարկավոր է մեծ համբերությամբ հավաքել բոլոր տեղեկությունները, լսել շատերի պատմությունները, ընթերցել ժամանակի պատմական անցքերի վերաբերյալ նկարագրություններ, առանձին անհատների հուշեր: Հետեւաբար, ինչ որ փաստերի կամ թվերի մեջ, գուցե, որոշակի անճշտություններ լինեն, որի համար հայցում եմ ձեր ներողամտությունը:

Այստեղ ջանացել եմ ավելի կենտրոնանալ հոգեւոր նկարագրի վրա, որպեսզի հասկանանք, թե ինչպիսի հոգեւոր ժառանգություն, ինչպիսի դեռ չբացահայտված հոգեւոր ներուժ ունի գյուղը, եւ թե արդյոք կարող է գյուղը լինել ավելին՝ հոգեւորի մեջ, քան ինչ որ է՝ մեր օրերում:

Ալաշկերտը եւ գաղթը

Մեծ Սեպասարի ներկայիս բնակիչների պապերը գյուղի տարածքում հաստատվել են 1829-31թթ.՝ Ռուս-թուրքական պատերազմից (1828-29թթ.) հետո, գաղթելով Թուրքիայի տիրապետության տակ մնացած Արեւմտյան Հայաստանի Էրզրումի նահանգի Ալաշկերտ գավառակի Մոլեսլման հայկական գյուղի հայ կաթողիկէ համայնքից: Պատմական մի քանի աղբյուրները, որոնք կարողացա գտնել, փաստում են, որ Մոլեսլման կամ Մոլլա Սուլեյման գյուղը Ալաշկերտի ամենահայաշատ գյուղերից է եղել, որտեղ կողք-կողքի ապրել են եւ կաթողիկէ եւ առաքելական հայեր՝ երկու եկեղեցիներով՝ հայ կաթողիկէ եւ հայ առաքելական[1]: Մոլեսլմանը, ինչպես եւ Ալաշկերտի գավառակի ամբողջ շրջանը եղել է Էրզրումի նահանգի ամենաբերրի, բնական ռեսուրսներով ամենահարուստ շրջանը: Այս մեծաթիվ բնակչությամբ գյուղը սկսեց դատարկվել հայերի արտագաղթից սկսած: Մոլեսլմանում, Ալաշկերտի գավառակի մյուս գյուղերի նման, հայերի ջարդեր տեղի ունեցան 1877-78թթ.՝ քրդերի կողմից,, 1895թ.՝ Աբդուլ Համիդի Զուլումի ժամանակ եւ 1914 թ.:

1829թ. ամռանը Մոլեսլմանցի մոտ մեկ տասնյակ գաղթականներին դեպի Արեւելյան Հայաստան առաջնորդել են իրենց հոգեւորականները, ինչպես պատմում են բնակիչները, բայց անուններն այլեւս չեն հիշում: Գաղթած հայ կաթողիկէ մոլեսլմանցիները մի որոշ ժամանակ ապաստանել են Արարատյան դաշտում, ապա անցել են Լոռի՝ ներկայիս Սարչապետ եւ Նորաշեն գյուղերում, որտեղ նրանց մի մասը մշտական բնակություն հաստատեց, իսկ մյուս մասը երկու տարի անց տեղափոխվեց Շիրակի գավառը եւ հաստատվեց Ախուրյան գետի ձախ ափին՝ ներկայիս Մեծ Սեպասարի տարածքում, որտեղ Շիշթափա (թուրքական անունով) գյուղի ավերակներն էին:

Սուրբ Փրկիչ եկեղեցին

Մոլեսլմանցիները այստեղ էլ մշտական բնակություն հաստատելու միտք չեն ունեցել եւ միշտ ուզեցել են վերադառնալ իրենց հայրենի Մոլեսլման գյուղը, որը մնաց թուրքերին ու քրդերին, եւ որտեղ իրենց տներն էին, կալվածքները, նախնիների գերեզմանները, եկեղեցին: Երկու անգամ փորձ են արել անցնել սահմանը եւ վերադառնալ Արեւմտյան Հայաստան, բայց իշխանությունները թույլ չեն տվել: Հավանաբար, դա է պատճառը, որ գյուղի ներկայիս տարածքում հաստատվելուց շատ տարիներ անց միայն, ըստ ոմանց՝ 1870-ականների սկզբներին են նախաձեռնել Սուրբ Փրկիչ հայ կաթողիկէ եկեղեցու կառուցումը, մի մասն էլ ասում է, թե 1880-ականների կեսերին եւ տեւել է 7 տարի: Միակ հստակ փաստն այն է, որ եկեղեցու արեւմտյան մուտքի վերեւում քանդակազարդ խաչի պատկերի տակ գրված է 1892 թիվը եւ եւս երկու թիվ՝ վերեւում՝ 9 եւ ներքեւում՝ 7, որոնք, ըստ երեւույթին, եկեղեցու շինարարության վերջնական ավարտի թվերն են: Պատմում են նաեւ, որ ներկայիս եկեղեցուց առաջ նույն տարածքում նախապես կառուցած եղել ավելի փոքր մի մատուռ (ըստ Տերանց, իրենց տներից մեկում են կատարվել աղոթքները), որտեղ որոշ ժամանակ կատարել են աղոթքները եւ որին հետ փոխարինել է նոր եկեղեցին: Գուցե, դա է թվերի որոշ անորոշություն առաջացրել գյուղացիների տոհմական պատմությունների մեջ: Սուրբ Փրկիչ եկեղեցին կառուցվել է հին, հավանաբար, հունական մի ավերակ եկեղեցու տեղում, որի քարերից երկուսը այսօր պահպանվել են եկեղեցու բակում: Եկեղեցու շինարարությունը նախաձեռնել է գյուղի Մեծ Տերանց տոհմի՝ Պողոսյանների նահապետներից Տեր Պողոս քահանա Տեր-Վարդանյանը, որ եղել է գյուղի առաջին հոգեւոր հովիվը` հավանաբար, 1851-1895թթ.: Եկեղեցին կառուցված է սեւ տուֆից, այդ նույն քարից Տեր Պողոսը կառուցել է նաեւ իր տունը՝ եկեղեցու հարեւանությամբ: Եկեղեցու հատակը, առաստաղը եւ ներսի վեց հենամույթերը պատրաստված են Սարիղամիշի անտառներից բերած սոճու փայտից, որն այնքան ամուր ու գեղեցիկ է, որ մինչ օրս հիացնում է: 2011-12 թթ. փայտե հատակը փոխարինվել է այլ շինանյութով: Գեղեցիկ փայտե մույթերը եկեղեցին դարձրել են եռանավ կառույց՝ ատյանով, մոտ 1 մ. բարձրությամբ բեմով, թաղարավոր կամ աբսիդավոր խորանով, որ զարդարում է Աստվածամոր մի որմնանկար՝ նկարված 1990-ականներին: Եկեղեցին ունի նաեւ փայտե ներքին վերնահարկի մաս՝ երգչախմբի համար: Նախկինում ունեցել է զանգակ՝ արեւմտյան մուտքի դռան վերեւում՝ երկու մեծ քարե սյուների վրա հենված, հետագայում՝ 1985-ի վերանորոգման ժամանակ, կառուցվել է փոքրիկ թիթեղյա զանգակատուն՝ տանիքի վրա: Եկեղեցու արեւելյան ճակատին կա երկու որմնաքանդակ՝ Հիսուսի Սուրբ Սրտի եւ Խաչելության պատկերներով, որոնք արվել են դարձյալ 1990-ականների սկբներին:

Սուրբ Փրկիչ եկեղեցին Մեծ Սեպասարցիների անցյալի քաղցր եւ դառն հիշողությունների, պատմության, գաղթից հետո նոր՝ դժվարին սոցիալական, բնակլիմայական եւ քաղաքական պայմաններում հաստատվելու, մաքառելու, թուրք բարբարոսների դեմ կռվելու, նահատակվելու, հավատքի հանդեպ հալածանքներին դիմակայելու, հոգեւոր արժեքների, ձգտումների ու նոր հույսի մարմնացումն է:

Տեր Պողոսը

Եկեղեցու բակում դրված է եկեղեցու հիմնադիր Տեր Պողոսի Տեր-Վարդանյանի կարմիր շիրմաքարը, որի գրության մի փոքրիկ հատված այսօր արդեն դժվարընթեռնելի է, բայց կարդում ենք, որ Տեր Պողոսը ծնվել է 1818թ., քահանա է ձեռնադրվել 1851թ., վախճանվել է, ըստ երեւույթին, 1895-ին: Եկեղեցում կան նաեւ ցարական իշխանությունների կողմից տրված փաստաթղթեր, որտեղ նշվում է, որ Տեր Պողոսը որդին է Մկրտիչի եւ Ելիզավետայի: Տեր Պողոսի տոհմի՝ Մեծ Տերանց շառավիղները այսօր մեծ հպարտությամբ են հիշում իրենց քահանա նախապապին եւ մինչ օրս պահում են նրա շուրջառը, Վարդարանը եւ Աղոթագիրքը, իրենցից շատերն էլ նվիրված են եկեղեցուն եւ աղոթական կյանքին, հատուկ հարգանք ունեն հոգեւորականների հանդեպ: Նրանցից բանասեր, նարեկագետ, գրող, փիլիսոփա Սամվել Պողոսյանը իր հուշերում գրում է, որ Տեր Պողոսը ձեռնադրվելուց առաջ հոգեւոր ուսումը ստացել է Վենետիկի Սուրբ Ղազարում՝ Մխիթարյան հայրերի մոտ, եւ որ դեռեւս Մոլեսլմանում իրենց տոհմից շատերն են դարձել քահանաներ՝ ուսում առնելով Մխիթարյան հայրերի մոտ: Տեր Պողոսն իրենց սերնդի վերջին քահանան էր, բայց եղավ շարունակողը եւ պահողը եւ վերածնունդ տվողը գյուղի հոգեւոր ավանդապահության, եկեղեցասիրության:

Տեր Դավիթը

Տեր Պողոսին, հավանաբար, 1890-ականների սկզբներին փոխարինել է դարձյալ Մոլեսլմանից գաղթած ընտանիքներից Կոստանդինի կամ Կոտիների տոհմից Տեր Դավիթ քահանան Կոստանյանը, որին նվիրված մի մեծ խաչքար է կանգնեցվել Սուրբ Փրկիչ եկեղեցու բակում 1985-ին: Խաչքարի վրա գրված է, որ Տեր Դավիթը ծնվել է 1857թ., ուսումը ստացել է դարձյալ Սուրբ Ղազարում, քահանա է օծվել 1887թ.: Տեր Դավիթը շարունակել է Տեր Պողոսի առաքելությունը եւ գյուղը համախմբել եկեղեցու շուրջ, կանոնավոր Սուրբ Պատարագների մատուցմամբ, ժամերգություններով, այլ խորհրդակատարություններով եւ ջերմեռանդական աղոթքներով: Պատմում են, որ Տեր Դավիթը շատ խստապահանջ է եղել աղոթքների ժամանակ, եկեղեցում կատարյալ լռություն է տիրել, որովհետեւ Տեր Դավիթը խիստ դիտողություն էր անում՝ նույնիսկ, մի թեթեւ շշուկ լսելիս աղոթքի ժամանակ:

 Հայր Մովսեսը եւ Մանուկխաչը

Ծնունդով Մեծ Սեպասարից է եղել նաեւ մեկ այլ կաթողիկէ հոգեւորական, Մխիթարյան միաբան Հ. Մովսես Վարդապետ Դանիելյանը, որը, սակայն, ծառայել է Քավթառլու՝ Փանիկ հայ կաթողիկէ գյուղում, բայց թաղված է Գյումրիին հարեւան Վարդբաղում՝ այգի, որը հիմնել է մեկ այլ հայ կաթողիկէ նշանավոր Վարդապետ՝ Հ. Պողոս Նահապետյանը: Հ. Մովսեսի մասին հիմա գյուղում քիչ բան են հիշում, բայց ամենամեծ հիշողությունը նրա կողմից գյուղ բերված եւ նրա սերունդների կողմից գանձի նման պահվող «Կենաց փայտ»-ն է, որին նաեւ «Մանուկխաչ» են ասում:  Այդ սրբությունը, ըստ ավանդության, Տիրոջ Խաչափայտի մի մասունք է, որը Գերմանիայում ուսանած տարիներին Հ. Մովսեսին նվիրել է մի գերմանուհի: Մասնատուփի վրա գրված է. «Յիշատակ կենաց փայտս Մօվսիսի վարդապետի Դանիէլեան. 1867»: Վարդապետի ծննդյան, մահվան թվականները կամ գործունեության մանրամասները չեն հիշում: Վարդապետի բերած Կենաց փայտը զորեղ ներգործություն ունեցող սրբություն է: Խորհրդային տարիներին, երբ գյուղում քահանաներ չկային, Սուրբ Խաչի այս մասունքով հունվարի 6-ին կատարել են ջրի օրհնություն, աղոթել հիվանդների ապաքինության համար եւ պաշտել:

Ջարդերը, թալանը եւ նահատակությունները

Մեծ Սեպասարը Ալեքսանդրապոլի գավառի շատ այլ գյուղերի նման ենթարկվել է թե երիտթուրքական կառավարության 1918թ. զորքերի վեցամսյա օկուպացիայի եւ թե, հատկապես, 1920թ. դեկտեմբեր եւ հունվար ամիսների թալանին, սպանություններին, սոցիալական, ֆիզիկական եւ այլատեսակ բռնությունների: Իրենց հայրենի երկրից արտաքսվելուց ինը տասնամյակ անց սեպասարցիները դարձյալ վերապրեցին թուրքական գազանությունների հետեւանքները՝ նոր նահատակներով հանդերձ: Հայաստանի Ազգային արխիվի տեղեկությունները փաստում են հետեւյալը. «Թուրքական բանակում «այլասերումը մեծ չափեր» էր ընդունել: Թուրքերն ամենուր իրենց պահում էին անասելիորեն սանձարձակ: Ժամանակակիցը վկայում է, որ Խոտայ Խարաբա (Բավրա), Դարակեյ (Սարագյուղ), Կոր-Աղբյուր (Սիզավետ), Կոյակուլի-Ղազանչի եւ Շիշթափա (Սեպասար) հայկական գյուղերում կանայք եւ աղջիկները ենթարկվել են բռնարարքների, նրանց մի մասին առեւանգել են տաճիկները, իսկ մի մասին էլ՝ հարեւան Աղաբաբայ գյուղի թուրքերը: Այդ գյուղերում պատկերը շատ ծանր էր. ամեն ինչ կամ ավերված էր, կամ էլ վառված, ամենուր ընկած էին տասնյակ դիակներ, պատահում էին նաեւ կիսամեռ եւ սովահար եղած երեխաներ ու ծերեր»[2]: Թուրքերը անխնա թալանում էին ամեն ինչ՝ տան կահույքը, նույնիսկ վառարաններ, ի սպառ ունեզրկում բնակիչներին, տանում էին հացահատիկի բերքը, անասունները, «բայրա» կոչված հարկ պահանջում գյուղացիներից, ովքեր հրաժարվում էին կատարել իրենց պահանջները, գաղտնի սպանում էին, հիմնականում գիշերները: Այդ օրերին թուրք ասկյարները Փոքր Շիշթափայում (Փոքր Սեպասար) սպանել են Տեր Դավիթի քրոջ որդիներից Արշակին, որի եղբայրը՝ Նիկոլը՝ մի քաջ տղա, վրեժխնդիր է եղել՝ սպանելով Արփագյոլի ենթաշրջանի կամ Աղաբաբայի թուրք կառավարիչ Ղահրամանին: Այսպիսի հանդուգն քայլն, իհարկե, չէր կարող անտեսվել թուրքական բանակի իշխանությունների կողմից, որ վստահ էին, թե իրենց ամեն ինչ կարելի է: Ալեքսանդրապոլի օրվա կոմունիստական հեղափոխական կոմիտնեն ոչ մի փաստացի իշխանություն չուներ՝ զսպելու նրանց վայրագությունները եւ թալանը: Նիկոլը փախչում եւ թաքնվում է թուրքերից: Մահվան սպառնալիքը կախվում է Տեր Դավթի եւ նրա ընտանիքի վրա: Սուրբ Փրկիչ եկեղեցու բակում տեղի է ունեցել ընդհարում թուրք զինվորների եւ գյուղացիների միջեւ: Գյուղացիները կռվում են թուրքերի դեմ, ինչը բացառիկ երեւույթ էր այդ օրերին Ալեքսանդրապոլի գավառում ընդհանրապես: Շատ քչերը կհմարձակվեին դեմ կանգնել թուրք զինվորներին, այն էլ առանց զենքի: Թուրքերն այդ կռվի ժամանակ սպանել են 8 գյուղացու: Տեր Դավթին գյուղացիները խնդրել են, որ փախչի գյուղից, բայց համարձակ քահանան ասել է, որ իր գյուղից եւ ժողովրդից չի հեռանա ոչ մի դեպքում: Հունվարի 6-ի գիշերը՝ հենց Աստվածահայտնության տոնին, թուրքերը ներխուժել են Տեր Դավթի տուն, քահանային դուրս հանել միայն շապիկով եւ ոտաբոբիկ, խոտի պարանով կապած ձիով քարշ են տվել գյուղով մեկ՝ սառնամանիքի եւ ձյան մեջ, ծեծելով եւ նվաստացնելով: Այդ տեսարանը պատկերացնել արդեն սարսափելի է՝ այդ հաղթանդամ, երկարամորուս, սպիտակազգեստ քահանան քայլում էր իր գողգողթայի ճանապարհը դեպի մահ՝ իր Խաչյալ Տիրոջ հետքերով, որպես Տիրոջ եւ իր հոտի հավատարիմ ծառա: Տեր Դավթին արյունաքամ քարշ են տել եկեղեցու բակ եւ սրերով վայրագորեն կտրատել: Պատմում են, որ իրիցկինը՝ արիասիրտ մի կին, հատակից սրբել է իր նահատակ ամուսնու արյունը, ապա կարել կտրատված մարմնի մասերը…

Տեր Դավթի տոհմին գյուղում անվանում են Փոքր Տերանց տոհմ: Նրանցից շատերն հիմա գյուղում չեն բնակվում, բայց պահում են իրենց նահատակ պապի մասին հպարտ հիշողությունը:

Տեր Դավթից հետո գյուղում ապրող մնայուն քահանա չի եղել. Սուրբ Խորհուրդները կատարում էր հարեւան Ղազանչի գյուղի քահանան, որ ոտքով գալիս էր ամեն կիրակի՝ մինչեւ 1930-ականների վերջը, երբ աքսորվեց անաստված կոմունիստական կառավարության կողմից: Կոմունիստներն արգելեցին հայ կաթողիկէ քահանաների ծառայությունը, նրանցից շատերին աքսորեցին կաթողիկէ գյուղերից կամ սպանեցին, իսկ Սուրբ Փրկիչ եկեղեցին փակեցին ու վերածեցին գյուղմթերքի պահեստի:

Հավատքի ապրումը տներում. ավանդապահ հավատացյալները՝

Վարդիթեր, Աբբա, Ենոք եւ ուրիշներ…

Կոմունիստական վարչակարգի տարիներին թեւ եկեղեցին փակ էր, դարձրել էին գյուղմթերքի պահեստ, բայց գյուղացիները չէին դադարում աղոթել իրենց տներում, դաշտերում եւ, մանավանդ, «Դարի Սուրբ» կոչվող մի մատռան մեջ, որ գտնվում է մոտակա լեռան վրա, որտեղ նախկինում հեթանոսական բնակավայր է եղել: Բլրի վրա պեղումներ են արել եւ գայլերի թաղումներով դամբարաններ բացել՝ մատռան կողքին: Բայց Դարի սուրբը մշտապես շատ սիրված է եղել թե սեպասարցիների եւ թե հարեւան գյուղերի բնակիչների համար. բոլորը վստահ են, որ այն մեծ հոգեւոր զորություն ունի եւ դա է պահել անեւ Սուրբ Փրկիչ եկեղեցին մինչ օրս: Այդ մատռան մեջ աղոթելու բարձրանում են մեծ նվիրումով, նույնիսկ այն աստիճան, որ դժվարանում են մատռանը աղոթելու սովորությանը ավելացնել կամ այն փոխարինել արդեն գործող եկեղեցում Սուրբ Պատարագի մասնակցելու սուրբ պարտականությամբ: Մի երեւույթ, որ, ցավոք, ունի իր օբյեկտիվ պատճառները, բայց այս մասին կխոսենք ներքեւում…

Կոմունիստական անաստվածության, կուլակաթափության, հոգեւորի նկատմամբ քաղաքական ատելության տարիներին Մեծ Սեպասարի ավանդապաշտ հավատացյալները քրտնաջան աշխատանքին միախառնել են «Հայր Մեր»-ը, «Ողջոյն»-ը, Նարեկի ընթերցումը, Աստվածաշնչի ընթերցումը, իրենց պապերից ու տատերից լսած ուրիշ շատ այլ աղոթքներ, որոնք կամաց-կամաց ժողովրդական խոսվածքի ձեւ են ստացել եւ դրոշմված են այսօրվա ավագ սերնդի մեջ՝ քաղցր հուշերի հետ միախառնված: Կոմունիստների տարիներին նրանք չէին դադարում իրենց զավակներին պատմել իրենց հայրերի, պապերի, մայրերի եւ մեծ մայրերի հավատքի, պայքարի, նահատակության պատմությունները, որոնք ոգեւորում եւ հպարտության զգացում էին ներշնչում: Մեծ Սեպասարցիները հոգեւոր արժեքները պահպանող ընտանիքներ են, տոհմական դաստիարակությունը գնահատող, տոհմի արժեքները գանձերի նման պահող եւ զավակներին փոխանցող ժողովուրդ են: Հատկանշական է, որ այդ արժեքները պահել են ոչ միայն տղամարդիկ, ովքեր շատ աշխատասեր ու պատվախնդիր են, այլեւ կանայք, որ մեծ մասամբ այլ գյուղերից են հարս եկել, նույնիսկ նրանք, ովքեր սերել են առաքելական մկրտությամբ ընտանիքներից: Կան շատ հետաքրքիր պատմություններ:

Կովկասյան ուսումնասիրությունների միության հրապարակած մի հոդվածում[3] հեղինակ Լուսինե Քեսոյանը գրում է մի պատմության մասին, որ պատմել են մեծսեպասարցիները՝ Վարդիթեր տատիկի մասին: Եղելության ժամանակն ինձ հայտնի չէ: Վարդիթերը սերում էր Դարլի՝ այժմ Գետք, գյուղից, որտեղ ապրում են առաքելական դավանանքի հայեր:  Վարդիթերը՝ դեռ երիտասարդ մի աղջիկ, մի անգամ մասնակցել է Վարդավառի տոնակատարությանը՝ Մեծ Սեպասար եւ առաքելական Կրասար գյուղի միջեւ գտնվող «Ջերմուկներ» վայրում, որտեղ, ըստ սովորության, միշտ միասին հավաքվել են կաթողիկէ եւ առաքելական գյուղերի երիտասարդները եւ կազմակերպել խաղեր, պարեր, տոնել եկեղեցական տոները. սա, ի դեպ, մի կարեւոր վկայություն է երկու դավանանքներին պատկանող նույն հայ ժողովրդի համերաշխության: Վարդիթերը որոշեց առավել ամրացնել այդ համերաշխությունը. նա սիրահարվել էր Մեծ Սեպասարից Կրուտ Հարությունի որդուն՝ Մկրտչին, թեւ նշանված էր մեկ այլ երիտասարդի հետ: Վարդիթերն այնպես կազմակերպեց, որ Մկրտիչը իրեն փախցնի, որովհետեւ այդ ժամանակներում ընդունված չէր, որ կաթողիկէն ամուսնանար առաքելականի հետ: Երբ Մկրտիչը փախցնում է Վարդիթերին, աղջկա հարազատները գալիս են տղային փնտրելու, որ պատժեն, Վարդիթերը դուրս է գալիս իր հարազատների դեմ եւ ասում. «Ես եմ այդպես որոշել, ես ընդունել եմ կաթողիկէ դավանանքը, ձեզ ի՞նչ»: Վարդիթերին հանգիստ են թողնում, Վարդիթերը Մկրտիչի հետ ամուսնանում է եւ դառնում Կրուտների տոհմի հպարտությունը, ավանդապահ, ընտանիքին ու Եկեղեցուն նվիրված մի կին, մշտապես Վարդարանն ու մյուս աղոթքներն ասող, բարեպաշտ կին: Վարդիթերի մասին միշտ պատմել են գրեթե բոլոր սեպասարցիները:

Սեպասարի հարսները մշտապես եղել են իրենց ընտանիքներում տոհմական եւ կաթողիկէ դավանանքային ավանդությունները պահող եւ զավակներին փոխանցող, ավանդույթների համար պայքարող կերպարներ, որ կարողացել են ե՛ւ միասին աշխատել ե՛ւ հարգել ու սիրել սկեսուրներին, սկեսրայրներին, ե՛ւ կիսել ամուսինների բեռը, ե՛ւ աշխատել գոմում եւ դաշտում, ե՛ւ ունենալ շատ երեխաներ ե՛ւ, ամենակարեւորը, պահել հավատքը, մասնակցել Սուրբ Պատարագներին: Տերանց Սամվել Պողոսյանն իր հուշերում գրում է իր Սրբուհի տատի մասին, որին «Աբբա» էին կոչում: Շատ աղոթասեր կին է եղել Աբբան ու թեեւ այլ տոհմից՝ Պողսիկներից է սերել, բայց նախանձախնդրությամբ պահել է Տերանց տոհմի արժեքները: Մի անգամ երբ զավակներից մեկը խոսել է այն մասին, որ մի գուցե, լավ կլինի Տեր Պողոսի զգեստները, խաչը եւ Աստվածաշունչը նվիրեն Սուրբ Էջմիածնին՝ որպես թանգարանային նմուշներ, Աբբան ձեռնափայտը հատակին շրխկացնելով՝ տեղից վեր է թռչել եւ ասել. «Քանի ես կամ, Տերանց մասունքները Տերանց տնից դուրս չե՛ն գալու…»:

Մեկ այլ հետաքրքիր կերպար է Ենոք Կոշտոյանը, որին «Մոսոյի Ենոք» էին ասում: Ինչպես պատմում է Սամվել Պողոսյանը, Ենոքին ստալինյան բռնաճնշումների օրերին աքսորել են Ալթայի երկրամաս, ընտանիքին ունեզրկել: Ենոքը շատ ուսյալ, բանիմաց մարդ է եղել, եւ այս ամենի հետ՝ նաեւ շատ հավատացյալ, աղոթասեր եւ աշխատասեր: Ենոքը անգիր գիտեր Մ. Խորենացու Հայոց Պատմությունը, որն ուներ Մխիթարյանների հրատարակությամբ, նաեւ լավ գիտեր Աստվածաշունչը:

Ժողովրդի հիշողության մեջ ամրացած կերպարներից է նաեւ Ռաֆայել Մկրտչյանը, որին «Կոտի Ռաֆ» են ասել: Այս մարդը շատ աղոթասեր է եղել, նրա մոտ հիվանդներ են տարել, որոնց համար Նարեկ է կարդացել, զանազան աղոթքներ, նույնիսկ մկրտություններ արել:

Հիշում են նաեւ Սիմիկ Տացուին, որ տիրացու է եղել, այսինքն կատարել է որոշ աղոթքներ՝ ջանալով ինչ-որ կերպ լրացնել քահանաների բացակայության բացը, անշուշտ, առանց հոգեւոր ձեռնադրության: Սիմիկ Տացուն եւս շատերին է օգնել իր աղոթքներով եւ հավատքի օրինակով:

Այսպիսի պատմությունները, վստահ եմ, շատ են, եւ ուրախ կլինեմ, եթե սեպասարցիները վերհիշեն եւ ինձ փոխանցեն իրենց հիշողությունները, որպեսզի գրի առնենք եւ ներկայացնենք:

Հոգեւոր վերածնունդի սկիզբը

1980-ականների «Перестройка»-յի տարիներին անաստվածության բռնատիրական աքցանը փոքր-ինչ թուլացավ: 1985-ին Տեր Դավթի թոռը՝ Ենոքը Դավթյանը, ի սեր իր հոգեւորական պապի եւ հավատքի, մաքրեց ու մասնակի նորոգեց Սուրբ Փրկիչ եկեղեցին, կառուցեց փոքրիկ զանգակատունը եւ եկեղեցու բակում կանգնեցրեց նահատակ քահանային նվիրված մեծ սեւ խաչքարը: Եկեղեցու նորոգության համար գյուղացիները եւս գումար են հանգանակել եւ օգնել: Մաքրելուց հետո եկեղեցում երկար դադարից հետո առաջին անգամ դրվեց հանգուցյալի մարմին, ինչը շատ կարեւոր էր գյուղացիների համար: Երբ այդ մասին իմացել են շրջանային խորհրդային իշխանությունները, կանչել են գյուղապետին եւ դիտողություն արել՝ եկեղեցին իր սկզբնական նշանակությամբ օգտագործելու այդ համարձակ փորձի համար եւ արգելել: Եկեղեցին մի քանի տարով պաշտոնապես պահվեց՝ որպես գյուղատնտեսական հին իրերի թանգարան, որտեղ հավատացյալները մտնում եւ թաքուն իրենց աղոթքն էին առաքում առ Աստված՝ առավել լուսավոր ժամանակների հույսով:

1988-ի երկրաշարժից մոտ մեկ տարի հետո Մեծ Սեպասարի գյուղխորհրդի նախագահ Պետրոս Մելիքյանը գյուղացիների անունից մի նամակ գրեց Իտալիայի Կարիտասին, որի ներկայացուցիչները նախապես այցելել էին Շիրակի մարզ, եղել Մեծ Սեպասարում եւ մի հոդված հրապարակել հետաղետյան Շիրակի մասին՝ իտալական մի թերթում: Իտալացիները գյուղի համար արդեն կառուցել էին նոր դպրոց եւ բուժարանի շենքը: Մելիքյանը նամակում խնդրում էր նրանց հովանավորել նաեւ Սուրբ Փրկիչ եկեղեցու նորոգման աշխատանքները: «Մեր ժողովուրդը, միանշանակ, պահանջ է զգում եկեղեցին նորոգելու եւ գործող դարձնելու համար եւ հույսեր է կապում մեր եւ ձեր միջեւ ստեղծված բարեկամական կապերի հետ… Մեր ժողովուրդն էլ, չնայած աղետյալ վիճակին, պատրաստ է հնարավորության չափով միջոցներ հանգանակել եկեղեցու նորոգության համար». գրված է Պետրոս Մելիքյանի նամակում:

Սա շատ համարձակ մի քայլ էր, որովհետեւ խորհրդային իշխանությունը դեռեւս գործում էր:

Եւ ահա 1991թ. երբ Կովկասի տարածքում, գրեթե 60 տարվա արգելքից հետո, անկախ Հայաստանի պայմաններում, թույլատրվեց հայ կաթողիկէ քահանաների ներկայությունը, թեմի առաջին Առաջնորդ Արհ. Տ. Ներսես Տեր-Ներսեսյանի նախաձեռնությամբ եւ Հռոմի Սուրբ Աթոռի, Կարիտասի հովանավորությամբ 1993թ. շինարար ծնունդով սեպասարցի Ալիկ Կոշտոյանի խումբը նորոգեց Սուրբ Փրկիչ եկեղեցին, ամրացրեց արեւելյան պատը, որ մասամբ փլվել էր երկրաշարժին, իրականացվեցին ներքին հարդարման աշխատանքներ, բետոնապատվեց եւ լուսավորվեց եկեղեցու բակը, կառուցվեց թիթեղյա տանիքը:  Երկարամյա դադարից հետո հանդիսավորապես, գյուղի ամբողջ ժողովրդի, օտարերկրացի հյուրերի ներկայությամբ, տեղի ունեցավ եկեղեցու վերաօծումը՝ ձեռամբ Առաջնորդ Հոր, եւ եկեղեցում վերսկսեցին կատարվել հոգեւոր արարողություններ: Կարճ ժամանակ անց գյուղում սկսեց ծառայել Զմմառի Հայ Կաթողիկէ Պատրիարքարանից գործուղված Հ. Միքայել Վրդ. Մուրադյանը, ով ընդունվեց առաջին առաքյալի նման եւ ում հետ հոգեւոր վերընթացի մեծ հույսեր էր կապում կանոնավոր աղոթական կյանքը մոռացած, մեծ հալածանքներ տեսած ժողովուրդը: Հ. Միքայելը ոչ միայն վերականգնեց կանոնավոր խորհրդակատարությունները, այլեւ Հայկական Կարիտասի օգնությամբ գյուղում սկսեց իրականացնել բարեգործական ծրագրեր, օգնեց կարիքավոր շատ ընտանիքների, մեծ ջանքեր գործադրեց կիրակնօրյա Սուրբ Պատարագին մասնակցելու սովորությունը վերարթնացնելու ուղղությամբ:

Հ. Միքայելին 2001թ. հաջորդեց Տ. Գրիգոր Քահանա Մկրտչյանը՝ ծնունդով Մեծ Սեպասար գյուղից: Սուրբ Փրկիչ եկեղեցու վերագործարկումից ի վեր եւ ընդհանրապես, Տեր Դավիթի նահատակությունից հետո, Տ. Գրիգորը դեռեւս առաջինն է գյուղում, որ հետեւեց հոգեւոր ծառայության կոչմանը եւ հասավ քահանայության: Հետաքրքիր զուգադիպությամբ, նրա տոհմում, որ նախապես Դիարբեքիրից են տեղափոխվել Ալաշկերտի Մոլեսլման եւ ապա գաղթել Շիրակ,  եւս եղել է մի քահանա՝ նույն՝ Տեր Գրիգոր անունով, որ ծառայել է դեռեւս Ալաշկերտում: Տ. Գրիգոր Մկրտչյանը նախապես ընտանիքով բնակվում էր Մեծ Սեպասարում եւ կանոնավոր աղոթքներին զուգահեռ կազմավորեց երիտասարդական եւ տիկնանց միություններ, եկեղեցու մնայուն երգչախումբը, վերաբացեց մանկապարտեզը՝ Հայկական Կարիտասի աջակցությամբ, շարունակեց բարեգործական ծրագրերի իրականացումը, կազմակերպեց գյուղի հիմնադրման տարեդարձի եւ այլ տոնական մեծ եւ հիշարժան միջոցառումներ:

2008-2013թթ. Տ. Գրիգորին հաջորդեց Տ. Նարեկ Քհն. Թադեւոսյանը՝ ծնունդով Փանիկ գյուղից: Տ. Նարեկը շարունակեց կանոնավոր աղոթական կյանքը, երիտասարդների եւ պատանիների հետ աշխատանքը: Նրա եւ Տ. Գրիգորի ջանքերով, թեմի Առաջնորդներ Գերհ. Հ. Վահան Ծ. Վրդ. Օհանյանի եւ Արհ. Տ. Ռաֆայել Արքեպս. Մինասյանի հովանավորությամբ եկեղեցին ներսից ամբողջությամբ նորոգվեց՝ հատակը եւ պատերը, Սուրբ Սեղանը, բեմը, ատյանը՝ ճաղավանդակներով, դրվեց մուտքի դռան ծածկը:

2013-2015թթ. գյուղում ծառայում էր Հ. Պետրոս Վրդ. Եսայանը, որ շարունակեց կանոնավոր աղոթական կյանքը, այցելում էր բոլոր հավատացյալների տները, մեկ առ մեկ զրուցում նրանց հետ, ջանում բերել եկեղեցի՝ վերականգնելու Սուրբ Պատարագին հաճախելու մոռացված սովորությունը:

2015-2016թթ. ազգությամբ լեհ, հայասեր միսիոներ վարդապետ Հ. Ռաֆայել Կրավչիկը եկեղեցում կառուցեց խոստովանատունը, մասնակի նորոգեց մանկապարտեզի շենքը:

Հ. Ռաֆայելին 2016-2017թթ. ժամանակավորապես փոխարինեց Տ. Սահակ Քհն. Աղեկյանը, ապա՝ 2017թ. նոյեմբերից գյուղի հոգեւոր հովիվ նշանակվեցի ես՝ ձեր խոնարհ ծառան:

Ներկայիս հոգեւոր մարտահրավերները՝ ուղղակի խոսքով

Սիրելի՛ մեծսեպասարցիներ, այս համառոտ պատմությունը ձեր գյուղի հոգեւոր նկարագրի մասին գրի առա այս թերթի մեջ՝ ձեզ, մանավանդ, երիտասարդ սերնդին ծանոթացնելու կամ հիշեցնելու ձե՛ր իսկ հոգեւոր պատմությունը, հոգեւոր արմատները, հոգեւոր ինքնությունը, որ հիմված է Տեր Հիսուս Քրիստոսի Սուրբ Կաթողիկէ՝ Ընդհանրական, Եկեղեցու մեջ, որի մի մասն է Հայ Կաթողիկէ Եկեղեցին՝ ձեր Մայր Եկեղեցին, ձեր հոգեւոր եւ հայ ազգային նկարագրի անբաժանելի եւ կարեւորագույն մասը: Խնդրանքս է, որ ջանաք առավել հետաքրքրվել ձեր գյուղի, ձեր տոհմերի, հայ ժողովրդի եւ Հայ Կաթողիկէ Եկեղեցու պատմությամբ՝ հարցնելով ձեր մեծերին, ծնողներին, ընթերցելով գրականություն՝ պատմական եւ հոգեւոր, ընթերցելով Աստվածաշունչ եւ, իհարկե, հաճախելով եկեղեցի, զրուցելով հոգեւորականների հետ: Ես սիրով կսպասեմ ձեզանից յուրաքանչյուրին՝ զրուցելու եւ ծառայելու ձեր հոգեւոր աճմանը:

Այդ պատմություններից դուք կիմանաք, թե ով եք դուք, որտեղից եք գալիս, ինչպիսի հոգեւոր, բարոյական նկարագիր են ունեցել ձեր պապերը, որն է ձեր Եկեղեցին, ի վերջո, ինչ է Կաթողիկէ Եկեղեցին, ինչ է նշանակում լինել հայ կաթողիկէ եւ, ամենակարեւոր կետը, ուր պիտի հասնեք, թե ինչ է ասում մեր Տեր Հիսուս Քրիստոսը՝ ձեզանից յուրաքանչյուրին այսօր՝ որպես հայ կաթողիկէների եւ որպես ձեր երկրի քաղաքացիների:

Մեծ անտարբերություն կա ձեր համայնքում, ինչպես եւ շատ այլ համայնքներում, դեպի սեփական հոգեւոր ինքնությունը, դեպի Եկեղեցին, դեպի միասնական աղոթքը եւ, ի վերջո, դեպի Աստծո հրավերը՝ ճանաչելու եւ սիրելու Իրեն: Այս անտարբերությունը կործանարար է,  հավատացե՛ք, կործանարար է՝ ձեր անհատականությունների համար, ձեր ընտանիքների համար, եւ, անշուշտ, ձեր համայնքի համար, որ սերում է հոգեւոր եւ ընտանեկան ավանդական արժեքներից, որ շատ դառնություններ, նահատակություններ է տեսել, կիսել Տիրոջ չարչարանքների ճանապարհը: Ուզում եմ հատուկ շեշտել հետեւյալը.

հոգեւորի հանդեպ անտարբերությունը նշանակում է ի զուր դարձնել ձեր նախնիների կրած չարչարանքները եւ դրանց հոգեւոր, բարոյական իմաստը, նշանակում է մոռացության մատնել այն ամենը, ինչ նրանք արել են՝ ձեզ ավանդելու համար լավագույն ընտանեկան, տոհմական, հոգեւոր եւ բարոյական արժեքներ:

Սոցիալական խնդիրները, հանապազորյա հացի մասին մտահոգությունները եղել են միշտ, առավելեւս՝ նախկինում՝ 1929-31թթ. Մեծ Գաղթի տարիներին, նոր պայմաններին համարվելու տասնամյակներին, 1918-21թթ. թուրքական հալածանքների ժամանակ, 1930-ականների կուլակաթափության տարիներին, 1990-ականների սկզբներին, նաեւ այսօր: Գիտեք, որ Եկեղեցին անտարբեր չէ նաեւ ձեր սոցիալական խնդիրների հանդեպ՝ գործնական կերպով: Բայց ձեր պապերը իրենց սոցիալական մեծ բեռների հետ միաժամանակ կարողանում էին միշտ ժամանակ գտնել նաեւ Տիրոջ հանդեպ իրենց ջերմեռանդ սերը ապրելու, Տիրոջ օրը՝ կիրակին, սուրբ պահելու, եկեղեցում միասնաբար աղոթելու համար:

Երբ այցելում եմ ձեր տները, ձեզանից շատերը մեծ հպարտությամբ պատմում են իրենց տատիկներից ու պապերից սովորած աղոթքների մասին, ասում են այդ աղոթքները, նույնիսկ այնպիսիք, որոնք այսօր այլեւս մոռացված են, բայց դուք հիշում եք: Հիշում եք, որովհետեւ այդպես եք դաստիարակվել, որովհետեւ փոքրուց ձեր մեջ սերմանել են սեր՝ աղոթքի նկատմամբ, սեր եկեղեցու նկատմամբ, դրա համար ձեր պապերն ապրել են հողաշեն տներում, հավաքվել օդաներում, բայց կառուցել են քարե գեղեցիկ եկեղեցի, սայլերով Սարիղամիշից փայտ բերել ու կագնեցրել սյուները: Այդ սյուները, որ այսօր տեսնում եք եկեղեցում, ձեզ պիտի հիշեցնեն ձեր պապերին, մեծ մայրերին, ովքեր իրենց կաթի հետ ձեզ կերակրել են աղոթքներով: Այդ սյուները եւ հուշերը ձեր մեջ պետք է արթացնեն հոգեւոր պատվախնդրություն՝ համախմբվելու Տիրոջ Սուրբ Սեղանի շուրջ՝ Սուրբ Պատարագին եւ ճաշակելու Տիրոջ Մարմինն ու Արյունը, որ դուք «նշխար» եք ասում: Այդ սյուները ձեզ պետք է հիշեցնեն, որ դուք էլ՝ ձեր հերթին, ձեր պապերի եւ մեծ մայրերի նման, պարտավո՛ր եք ձեր կյանքի օրինակով, ձեր աղոթքներով, ձեր հոգեւոր բարձր նկարագրով օրինակ լինելու ձե՛ր զավակների համար եւ նրանց սնուցել հոգեւոր արժեքներով, ձեր զավակներին, որ օրըստօրե ավելի ու ավելի են հեռանում իրենց հոգեւոր արմատներից, որովհետեւ չեն տեսնում ձե՛ր կենդանի օրինակը, իսկ պապերն ու մեծ մայրերն արդեն քիչ են մնացել:

Հետեւաբար, սիրելինե՛ր, հանուն Տիրոջ եւ ձեր հոգեւոր անցյալի, ավելի սթա՛փ ձեւով անդրադարձեք ձեր նեկայիս հոգեւոր նկարագրին եւ սկսե՛ք նոր՝ առավել աստվածահաճո մի ընթացք:

Ուզում եմ այս գրությունս ավարտել Սուրբ Պողոս առաքյալի՝ իր սիրելի հոգեզավակ Տիմոթեոսին ուղղված բառերով.

«Մտաբերում եմ այն անկեղծ հավատը, որ քո մեջ է, որ նախապես կար քո տատի՝ Լավոդիայի, եւ քո մոր՝ Եվնիկեի մեջ. համոզված եմ, որ կա նաեւ քո մեջ», Բ Տիմ. 1, 5:

Այս գրությունը պատրաստելու գործում ինձ օգնելու համար շնորհակալություն եմ հայտնում մեծսեպասարցիներ

Եսայի Հակոբյանին,

Սամվել Պողոսյանին,

Հովհաննես Պողոսյանին,

Պետրոս Մելիքյանին,

Սերգեյ Դանիելյանին

Աշոտ Կոստանյանին եւ

 Տ. Գրիգոր Ավ. Քհն. Մկրտչյանին:

Տ. Հովսեփ Քհն. Գալստյան՝

Մեծ Սեպասարի հոգեւոր հովիվ

Հունիս, 2020թ.

[1] Տե՛ս՝ Գ. Բադալյան, «Արևմտյան Հայաստանի պատմա-ժողովրդագրական նկարագիրը Մեծ Եղեռնի նախօրեին»

[2] Հ. Բ. Աբրահամյան, «Ալեքսանդրապոլյան իրադարձությունների շուրջ, 1920թ. նոյեմբեր-1921թ. ապրիլ»

[3] Лусине Кесоян, “Карахач. Безжизненная дорога жизни”, 2011, Научное общество кавказаведов. http://www.kavkazoved.info/news/2011/11/30/karahach-bezzhiznennaja-doroga-zhizni.html