1988թ. երկրաշարժի ժամանակ հինգ տարեկան էի, բայց այդ օրը երբեք չեմ մոռանա.

գետինը ոտքերիս տակ փախչում էր, չէի կարողանում կանգնել, ինձ ասում էին, որ նստեմ, որպեսզի չընկնեմ, չէի կարողանում հասկանալ, թե ինչու է գետինը շարժվում ջրի նման, ինչու են պատերը փլվում, ինչու են բոլորը դուրս վազում տներից, ինչու են օգնություն գոռում, ինչու էին հարազատներս շվարել, ինչու էին լալիս և ում էին փնտռում հուսահատ, ինչու մայրս ինձ գտնելիս ուրախությունից լաց եղավ, ինչու էին շենքերի փոխարեն քարե կույտեր գոյացել, ինչու էին ցցված քարերից ու կիսափուլ պատերից մարդիկ անշարժ կախված գլխիվայր, ինչու էին հրապարակում դագաղներ դարսված իրար վրա, մեծ ու փոքր, գորշ ու սպիտակ, և ինչու էին բոլոր շտապում…ու՞ր:

Հետագա օրերին և տարիներին էր միայն, որ սկսեցի հասկանալ, թե ինչ է մահը, ինչ բան է հարազատի անվերադարձ կորուստը, ինչու էին այդ օրը բոլորը լալիս և ուր էին շտապում: Բոլորը շտապում էին ետ բերելու անդառնալիորեն կորածը, ետ բերելու իրենց կյանքը, որ փլատակների տակ մնաց մի քանի վայրկյանում՝ 1988թ. դեկտեմբերի 7-ի առավոտյան 11:41 րոպեին: Սկսեցի հասկանալ այդ սոսկալի աղետի հետևանքները, երբ տասնյակ հազարավոր մարդկանց նման մեր ընտանիքն էլ պատսպարվեց ժամանակավոր մի կացարանում, անտուն, անորոշ ներկայով և անորոշ ապագայով:

Հիշում եմ մեր տնակը, որը հայրս կառուցեց մեր փլված շենքի տեղում, ավտոտնակի կողքին: Մեր պայմանները շատ շատերից ավելի լավն էին, ունեինք տաք ջուր, որից, ճիշտ է, հետո զրկվեցինք, երբ թափ առավ ղարաբաղյան պատերազմը և, երկրաշարժի դագաղներից երկու-երեք տարի անց, քաղաքում կրկին հայտվեցին դագաղներ՝ միայն թե տանկերի վրա և զինվորականների ուղեկցությամբ: Հիշում եմ՝ ինչպես էինք ես ու եղբայրս պոկում կտրված ծառերի քոթուկների չորացած բարալիկ ճյուղերը և քարշ տալիս մեր տնակ՝ վառելու համար, ինչպես էինք հորս հետ ձմռան ցրտին հարևան գործարանից փոքրիկ սայլակով հեղուկ կուպր բերում՝ դարձյալ վառելու համար, ինչպես մի առավոտ, երբ այլևս գործարանի ծանոթը չեր կարող գաղտնի կուպր տալ մեզ, և այլևս ցախ էլ չկար, հանեցինք մեր տնակի ներսի դռներից մեկն ու վառելիք սարքեցինք: Հիշում եմ հորս նյարդային խոսքերը, անընդհատ մեզ «լռե՛ք» բղավելը…Հիշում եմ՝ ինչպես տասը տարեկանում Ամանորի գիշերը ստացա մի փոքրիկ, բայց ինձ համար շա՛տ թանկարժեք նվեր հորիցս՝ մի կողմնացույց, որը մինչ օրս պահում եմ:

Հիշում եմ, երբ առաջին անգամ տեսա մեր դպրոցի նորակառույց շենքը.ես նման գեղեցիկ շենք դեռ երբեք չէի տեսել, ապակիները փայլում էին, իսկ մեր քաղաքում ամեն ինչ փոշու մեջ կորած էր: Ասում էին, որ դպրոցը անգլիացի բանաստեղծ Լորդ Բայրոնի անունով է, որ Մեծ Բրիտանիայի վարչապետ Մարգարեթ Թետչերն անձամբ է եկել, որ մեզ շնորհավորի՝ նոր դպրոց ունենալու կապակցությամբ: Մայրս ինձ սպիտակ վերնաշապիկ էր  հագցրել, բանտ էր կապել, կոկիկ հագցրել, որ դիմավորեմ Մարգարեթ Թետչերին: Եթե ես իմանայի, թե ով էր այդ «երկաթե լեդին», գուցե սարսափից տեղում քարանայի, երբ նա անցավ իմ դիմացով, բայց ես չգիտեի, և լավ է, որ չգիտեի.իմ ու տարեկիցներիս տեսած սարսափները բավական էին: Ես, այնուամենայնիվ, երախտապարտ եմ այդ տիկնոջը՝ ինձ ու ընկերներիս այդպիսի դպրոց պարգևելու համար.դա մեզ համար ավելի լավ կյանքի, հույսերի ու սպասումների մի գեղեցիկ աշխարհ էր՝ այն գորշ աշխարհում, որտեղ մենք ապրում էինք:

Դասընկերներիցս ոմանք ծնողազուրկ էին, զրկված էին նաև օրվա պարզ հացից, տանիքից, ջերմությունից.ոմանք ընկճված էին, ոմանք չարացած, նախանձում էին ու ատում նրանց, ովքեր ինչ-որ կերպ կարողանում էին ավելի լավ ապրել, ունեն ծնողներ և այն ամենն, ինչ իրենք չունեին: Չէի հասկանում, թե ինչ է նշանակում՝ ծնողներ չունենալ:

Ես սիրում էի նայել մեր գեղեցիկ դպրոցի պատերին փակցրած արքայազն Չարլզի, Էլիզաբեր թագուհու, Դիանա արքայադստեր՝ որակյալ ստվարաթղթերի վրա պարտկերված նկարներին, լոնդոնյան պատկերներին ու երազել մի օր Անգլիայում հայտնվելու մասին: Մեզ ասում էին, որ լավ սովորողներին կտանեն Անգլիա, և ես երազելով՝ սովորում էի, հատկապես՝ անգլերենը: Դա ինձ և շատերիս համար մեր գորշ իրականությունից կտրվելու մի գեղեցիկ առիթ էր, ձգտումների, նոր ճիգերի մի խթան: Հետո սկսեցին խոսել, որ Անգլիա գնում են միայն ազդեցիկ մտերիմներ ունեցողները: Ես հասկացա, որ ես չեմ կարող երազել դրա մասին.իմ ընտանիքը այդ խմբին չէր պատկանում:

«Աղետի գոտի». այս արտահայտությամբ սկսեցին պիտակավորել այն իրականությունը, որում հայտնվել էինք: Երբ ասում էին «այս մարդիկ, այս երեխաներն ապրում են աղետի գոտում», նշանակում էր՝ մեզ նայում էին որպես կարիքավորների, մարդկանց, ովքեր օգնության, ցավակցության, ողորմության կարիք ունեին.այս վերջին բառը մենք բացասական իմաստով էինք ընկալում՝ ոչ թե գթության և սիրո, այլ՝ դասակարգային տարբերության, վերին և ստորին դիրքերում գտնվողների փոխհարաբերության ֆոնին: Աղետ չտեսածները մեզ համարում էին երեխաներ, ում հետ պետք էր վարվել շատ զգույշ, կարծես մենք հախճապակյա անոթներ լինեինք, որոնք կարող էին փշրվել ամեն վայրկյան: Այդպիսին էր, երևի, աղետի գոտում ապրողի հոգեկան աշխարհը.մենք առանձնահատուկ խոցելիությամբ սոցիալական մի խումբ էինք, հոգեբանական ու սոցիալական  աշխատանքի յուրահատուկ «օբյեկտներ», մանրադիտակի տակ ուսումնասիրվող հետաքրքիր մարդաբանական տեսակներ: Հոգեբաններն ուսումնասիրում էին մեր նկարչությունը, ստեղծագործական ընթացքը՝ փորձելով դրանց միջոցով հանգել նոր եզրակացությունների՝ մեր ներաշխարհի մասին: Ես, օրինակ, երբ սովորում էի արվեստի դպրոցում, սիրում էի նկարել միայն հասարակ սև մատիտով, հազվադեպ էին նկարում գույներով, նկարում էի հիմնականում նատյուրմորտ կամ դիմանկարներ.հետաքրքիր է՝ ինչ եզրակացություններ կարելի է անել նման նկարչությունից: Երևի ոչ այնքան հուսադրող:

Թե մեր ընտանիքում և թե հազարավոր այլ ընտանիքներում աղետից հետո սկսեց ձևավորվել այսպես կոչված «տնակային հոգեբանությունը», որը, կարծես, մարդու առանձին մի տեսակ է կամ հատուկ մի «modus vivendi»: Մենք սպասում էինք ինչ-որ մի բարերարի, որ մեզ կկարողանար ինչ-որ բանով օգնել, մի գեղեցիկ նվեր բերել, որից մենք կկարողանայինք գաղափար կազմել այն մյուս՝ ավելի լավ կյանքի մասին, որտեղ երկրաշարժեր  չեն լինում, որտեղ մադիկ ապրում էին մեծ-մեծ շենքերում, առանձնատներում, ոչ թե մեզ նման՝ հյուղակներում: Քիչ թե շատ բարեկեցիկ պայմաններում ապրողի համար, կարծում եմ, գործնականում անհնար է թեկուզ ընդհանուր գաղափար կազմել այն մարդկանց հոգեբանության, մտածողության, վարվելակերպի մասին, ովքեր արդեն երրորդ տասնամյակն են ապրում խոնավ, փտած ու նեխված, անտանիք, անհատակ տնակներում, որտեղ երկու, երեք սերունդ է մեծացել, մեծերն ավարտել են իրենց կյանքը, ծնվել են նոր կյանքեր, որոնք միայն այդ պայմաններն են տեսել, այդպես՝ այդ պատերի ու անապակի կամ կիսապակի պատուհանների պրիզմայով ընկալել շրջապատն ու մեծ կյանքը, որն, իրականում միայն իրենց փոքր կյանքն է, որտեղ երբեմն փորձում են մուտք գործել որոշ բարերարներ, պաշտոնյաներ, լրագրողներ՝ իրենց տեսախցիկներով, սենսացիաների փնտրտուքներով, մեծ բարիք գործողի զգացմունքային հուզումնախառն դեմքերով, որտեղ կա իրենց հովանավորյալների դեմքերին է՛լ ավելի մեծ հուզմունք տեսնելու անհագ ցանկություն՝ որպես շնորհակալության արտահայտություն իրենց արած այնքա՛ն մեծ բարիքի համար: Իսկ տնակի բնակիչը, բնականաբար, ինքնաբուխ է, նա երկար մտածելու, հաշվարկելու, իր քայլերի թողած տպավորությունները կանխազգալու ժամանակ և ուժ չունի, նա պարզապես տեսնելով իրենց մատուցված նվերները՝ ապշահար, առանց հասկանալու արտասվում է, հուզվում, երջանկության կենդանի անոթ դառնում, լցվում հույսով, անհամբեր սպասումներով, սրտի թրթիռով…

Հիշում եմ, երբ առաջին անգամ մորս հետ միասին մտա եկեղեցի և լսեցի, թե ինչպես էին մարդիկ աղոթում, ոմանք համբուրում էին եկեղեցու պատերը, դռները, գետինը: Սկսեցի մտածել Աստծո մասին: Չգիտեմ ինչու վստահ էի, որ ես պարտավոր եմ այդ մասին մտածել:

Ես մտածում էի, որ մենք ամբողջ կյանքում ապրելու էինք տնակում, բայց մեր ընտանիքը նորակառույց շենք տեղափոխվեց երկրաշարժից վեց տարի անց: Ինձ համար դա նոր կյանքի սկիզբ եղավ, բայց հազարավորների համար այդ սկիզբը դեռ մինչ օրս չի եկել: Նրանց, ում բախտը դեռ չի ժպտացել, ստիպված են եղել ակամա ձևավորել սոցիալական մի առանձին խումբ, որը, կարծես, ապրում է սեգրեգացված թաղամասերում, գետտոյանման վայրերում, որտեղ մարդկային հարաբերությունները առանձին բնույթ ունեն,  որտեղ ձևավորվել է մարգինալ մի խավ, ովքեր իրենց ամբողջ կենսական ուժերը կենտրոնացնում են միայն բարերարներ գտնելու, պաշտոնյաներից ամեն գնով մի բան պոկելու ջանքերի վրա, ովքեր հարկադրված դերասաններ են դարձել, ովքեր գիտեն երբ և ինչ խոսել՝ թվացյալ բարերարներին հուզելու համար: Նրանք ստիպված են իրենց ստեղծարարությունը զարգացնել այդ ուղղությամբ, որովհետև այլ ուղղությամբ զարգանալու ճանապարհները փակ են եղել և փակ են:

Տնակային հոգեբանության կամ կարիքավորի բեռն, այնուամենայնիվ, ես ստիպված եղա կրել մինչև ուսանողական գրասեղանս, երբ միջոցներ էի փնտրում, թե ինչպես պետք է վճարել ուսանողական վարձավճարներս, տան վարձը, ինչպես պետք է ապրեի: Հիմա եմ անդրադառնում, որ ես այդ բեռն իմ հետ քարշ էի տալիս ամենուրեք:

Այդ բեռը ես, ըստ էության, թոթափեցի միայն տարիներ անց՝ այն ժամանակ, երբ հասկացա, որ ես իրականում կարիքն ունեմ միայն ու միայն Աստծո օգնության, Ով ինձ երբևէ մենակ չի թողել, միայն թե ես քիչ եմ դա գիտակցել: Ես հասկացա և շարունակում եմ հասկանալ, որ միայն Աստծուց իմ կախվածությունս է՛լ ավելի խորությամբ գիտակցելն է, որ ինձ ուժ է տալիս օրըստօրէ կերտել ու վերակերտել ինքս ինձ, հոգևոր ներաշխարհս, «ներքին մարդս»: Ես հասկացա, որ տնակում ապրողի, անընդհատ դիմացինից օգնություն սպասողի ճնշող հոգեբանությունից կարելի է ազատվել և ճշմարիտ, լիաթոք, ազատ, լիարժեք ստեղծարար կյանք ապրել՝ միայն սկսելով ապրել Աստծո մեծ տան մեջ, որտեղ տնակներ չկան, որտեղ Հիսուս տեղ է պատրաստել բոլորիս համար, որտեղ հարկ չկա աղքատից աղքատի դեր խաղալու, որտեղ պետք է պարզապես մանկան նման զգալ Աստծո հայրական ձեռքի կարիքը, որը մեր կյանքի միակ կողմնացույցն ու փրկության ճանապարհն է:

«Փոքրն էի ես իմ եղբայրների մեջ,

և կրտսերն իմ հոր տանը.

հորս ոչխարներն էի արածացնում:

Ձեռքերն իմ նվագարան ստեղծեցին,

և մատներս օրհներգության գործիք պատրաստեցին:

Իսկ արդ ո՞վ պիտի պատմի այս բանն իմ Տիրոջը.

ամեն բանի Տերն Ի՛նքը կլսի այս ամենը:

Նա ուղարկեց իր հրեշտակին,

ինձ վերցրեց հորս ոչխարների հոտից,

և օծեց ինձ իր յուղի օծումով…

Ես ելա այլազգու դեմ,

և նզովեցի կուռքերը նրա:

Առա նրա սուրն իրենից,

կտրեցի գլուխը նրա,

և վերացրի նախատինքը Իսրայելի որդիներից»:

Սղմ., 150

Տ. Հովսեփ քհն. Գալստյան