Ո՞րն է Եկեղեցու վարդապետությունը պատերազմի և զինվորական ծառայության մասին: Արդյո՞ք այն միշտ նույնն է եղել: Որոշ քահանաներ խոսում են այլընտրանքային ծառայության օգտին, իսկ մյուսները կոչ են անում գնալ բանակ և պատերազմել:

Եկեղեցու դիրքորոշումը զինծառայության վերաբերյալ միշտ ուղիղ կապ է ունեցել այն կրոնական, սոցիալական և քաղաքական իրավիճակի հետ, որում գործել է Եկեղեցին։

Եկեղեցու պատմության առաջին ժամանակաշրջանում (մինչև Կոստանդինոս կայսեր դարաշրջանը) եկեղեցական հստակ հրահանգ գոյություն չի ունեցել այդ թեմայի վերաբերյալ: Սակայն քրիստոնյա մտածողները հաճախ անհամատեղելի են համարել քրիստոնեական ոգին և զինվորական ծառայությունը։ Օրինակ, Որոգինեսը «Ընդդեմ Կելսոսի» (գիրք 5-րդ) իր տրակտատում գրել է. «Մենք ոչ ոքի առաջ սուր չենք թափահարում և չենք սովորում պատերազմել, որովհետև խաղաղության որդիներ ենք դարձել Հիսուս Քրիստոսի միջոցով, Ում հետևում ենք, որպես մեր հրամանատար»: Որոգինեսի խոսքերի համաձայն, քրիստոնյաները լավ են պայքարում աղոթքով, քան զենքով. «Մենք կայսեր համար ավելի շատ ենք կռվում, քան որևէ մեկը։ Մենք չենք կռվում հանուն նրա հրամանների, նույնիսկ եթե նա մեզ պարտադրում է դա անել, սակայն պայքարում ենք հանուն նրա, որովհետև աղոթելով՝ մենք օգնում ենք նրան բարեպաշտության զենքով» (նույն տեղում, գիրք 8-րդ):

Հիպողիտոս Հռոմեացու «Առաքելական ավանդության» մեջ ասվում է, որ հավատարիմը կամ կատեխումենը, ով ցանկանում է դառնալ զինվոր, վտարվում է, քանի որ դրանով նա արհամարհում է Աստծուն:

Հին ժամանակներում Եկեղեցում ռազմական գործն ընկալվում էր որպես «մի սպանիր» պատվիրանի խախտում։ Այսպիսով, նա, ով պատրաստվում էր Մկրտության կամ արդեն մկրտված էր, չէր կարող ընտրել զինվորական գործը: Սակայն նրանք, ովքեր զինվորական շարքերում էին դարձի եկել, կարող էին շարունակել ծառայությունը՝ ընտանիքին կերակրողից չզրկելու համար, բայց միևնույն ժամանակ պետք է զերծ մնային արյունահեղությունից։

Կոստանդինոս կայսեր Միլանի հրովարտակից հետո Եկեղեցու վերաբերմունքը զինվորական ծառայության և բանակի նկատմամբ փոխվում է: Արելատի տեղական խորհուրդը 314թ. որոշում է կայացնում վտարել ոչ թե բանակում ծառայողներին, այլ նրանց, ովքեր «խաղաղ ժամանակ իրենց զենքերը դեն էին նետում» (կանոն 3): Հռոմեական կայսրության հասարակական-քաղաքական իրավիճակը փոխվում է բարբարոսների ներխուժման սպառնալիքի պատճառով։

Օգոստինոս Երանելին առաջինն էր, ով տարբերակեց արդար և անարդար պատերազմը: Արդար պատերազմի նպատակն է վերացնել անարդարությունը: Իսկ անարդար պատերազմը մղվում է անմեղ ժողովուրդների դեմ՝ նրանց չարիք պատճառելու և վնասելու, իշխանության փափագի, կայսրության սահմաններն ընդարձակելու, հարստություն ձեռք բերելու կամ փառավորվելու համար: Սակայն ցանկացած պատերազմ, թեկուզ արդար, դժբախտություն է:

Բացի այդ, Թովմա Աքվինացու խոսքերի համաձայն, «չարիք գործելու ցանկությունը, վրեժխնդրության դաժանությունը, անողոքությունը, վայրագությունը մարտերում, իշխանության տենչը և նման այլ բաները պատերազմում իրավամբ համարվում են մեղքեր:

Պատերազմի նկատմամբ Եկեղեցու դիրքորոշման երրորդ ժամանակաշրջանը համընկնում է նոր աշխարհների հայտնաբերման և միահեծանություն դարաշրջանի հետ: Այդ դարի աստվածաբանները (Դե Վիկտորիա, Սուարես, Մոլինա) նույնպես խոսում են արդար պատերազմի մասին, և որ, կարելի է բռնությունը մերժել բռնությամբ և պաշտպանել սեփականությունը, իսկ մեղավորներին պատժելը բարի գործ է: Այս ամենին Դե Վիկտորիան երկու կարևոր պարզաբանում է ավելացնում. նախ՝ պատերազմում կրած անարդարության ու վնասի ծանրությունը պետք է համադրելի լինեն, երկրորդ՝ «եթե պատերազմը օգուտ է բերում ինչ-որ տարածաշրջանի կամ պետության, սակայն լուրջ վնասներ է հասցնում ամբողջ աշխարհին կամ քրիստոնեությանը, ապա այդ պատերազմը անարդար է» (De potestate civili, 13):

ХХ դարում Կաթողիկէ Եկեղեցու ուսմունքը և աստվածաբանական միտքը զգալիորեն փոխում են իրենց շեշտադրումները՝ ամենից առաջ հաշվի առնելով այն սարսափելի աղետներն ու դժբախտոթյունները, որոնք առաջադեմ տեխնոլոգիաների դարաշրջանում սպառնում են ողջ մարդկությանը պատերազմի ժամանակ:

Պիոս XII խոսում է թույլատրելի ինքնապաշտպանության մասին, սակայն որոշակի պայմաններում։ «Քանի որ մարդկային ազատությունը, – ասում է նա, – կարող է անարդար հակամարտություն հրահրել ի վնաս ցանկացած երկրի, ապա, անկասկած, այդ երկիրն իրավունք ունի զինվելու և պաշտպանվելու» (1958թ. ռադիոհաղորդագրություն):

Սակայն պատերազմը, որը մղվում է որպես օրինական և թույլատրելի ինքնապաշտպանություն, դառնում է անարդար պատերազմ, «եթե դրա պատճառած վնասը համադրելի չէ կրած անարդարության հետ»։ Բացի այդ, պաշտպանական պատերազմում անընդունելի է զանգվածային ոչնչացման զենք օգտագործելը, և, ամենից առաջ, այնպիսի զենքեր, որոնք կարող են դուրս գալ մարդկային վերահսկողությունից, այսինքն՝ զենքեր, որոնց ազդեցությունը անհնար է սահմանփակել միայն օրինական պաշտպանությամբ: Նման զենքի օգտագործումը պետք է մերժվի և որակվի որպես անբարոյականություն, քանի որ «այս դեպքում խոսքը վերաբերում է ոչ թե անարդարությանը կամ օրինական ունեցվածքի անհրաժեշտ պաշտպանությանը, այլ ռազմական գործողությունների տարածքում մարդկային կյանքի փաստացի ոչնչացմանը, որն անընդունելի է ցանկացած պարագոյում», – պնդում է Պիոս XII Պապը:

1939 թվականի Summi pontificatus շրջաբերականում Պիոս XII գրում է, որ «փրկությունը ժողովուրդներին չի գալիս արտաքին միջավայրից և սրի միջոցով, որովհետև այն կարող է խաղաղություն պարտադրել, սակայն իրական խաղաղություն չի ստեղծում»:

Հովհաննես XXIII Պապը 1962 թվականի հանրահայտ Pacem in terris շրջաբերականում ընդգծում է, որ միջուկային զենքի դարաշրջանում «այն կարծիքը, որ պատերազմը կարող է փոխհատուցել խախտված իրավունքները, հակասում է բանականությանը» (40):

Վատիկանի Երկրորդ ժողովի Gaudium et spes հովվական սահմանադրության մեջ նշվում է. «Ակնհայտ է, որ մենք ամեն ջանք պիտի գործադրենք նախապատրաստվելու այն ժամանակներին, երբ բոլոր երկրների ընդհանուր համաձայնությամբ հնարավոր կլինի ամբողջությամբ արգելել ցանկացած պատերազմ» (82):

Այսպիսով, Եկեղեցու խնդիրն է խաղաղության խթանումը և պահպանումը, այլ ոչ թե պատերազմի արդարացումը: Centesimus annus շրջաբերականում Հովհաննես Պողոս II Պապը ասում է, որ միջուկային դարաշրջանում «պատերազմը կարող է ավարտվել առանց հաղթողների ու պարտվողների, այլ՝ մարդկության ինքնասպանությամբ» (18): «Պատերազմը քանդում և ոչնչացնում է, այլ ոչ թե ստեղծում… Պատերազմն իրական հումանիզմի փլուզումն է», – գրում է նա 1999թ. Խաղաղության համաշխարհային օրվա իր ուղերձում:

Զինվորական ծառայության վերաբերյալ Պողոս VI Պապը 1965թ-ին ՄԱԿ-ում իր ելույթի ժամանակ ասել է. «Եթե ցանկանում եք լինել եղբայրներ, ապա վայր գցեք զենքերը: Չի կարելի ու անհնար է սիրել զենքը ձեռքերում պահած»: Սակայն նա նաև հավելել է, որ «ցավոք», մարդկությունը թույլ է, իսկ նրա պաշտպանության համար զենքն անհրաժեշտություն է, և կոչ արել ՄԱԿ-ին ուսումնասիրել անվտանգության պահպանման նոր ուղիներ՝ առանց զենքի օգտագործման: Այսպիսով, ժամանակակից պայմաններում զինվորական ծառայությունը արդարության և ընդհանուր բարեկեցության պաշտպանության խնդիր է։ Եկեղեցին արդարացնում է ծառայությունը բանակում, սակայն նաև ընդունում և ճանաչում է զինծառայությունից հրաժարվողների իրավունքը: Եկեղեցու սոցիալական վարդապետության կանոնագրքի 503-րդ կետում այս ուսմունքը, որն առկա է նաև վարդապետության այլ փաստաթղթերում, ունի հետևյալ ձևակերպումը. «Ամեն ոք, ով ծառայում է զինված ուժերում, բարոյական պարտավորություն ունի դիմակայելու այն հրամաններին, որոնք պարտադրում են հանցանք գործել ժողովուրդների իրավունքների  և համընդհանուր սկզբունքների դեմ: Զինվորականներն ամբողջությամբ պատասխանատվություն են կրում այն ​​գործողությունների համար, որոնք ոտնահարում են անհատների և ժողովուրդների իրավունքներն ու միջազգային մարդասիրական նորմերը։ Նման գործողություններն անհնար է արդարացնել միայն այն պատճառաբանությամբ, որ դա հրամանատարության հրամանն է եղել: Նրանք, ովքեր սկզբունքորեն հրաժարվում են պարտադիր զինվորական ծառայությունից, որովհետև նրանց խիղճն ասում է հրաժարվել ուժի ցանկացած կիրառումից կամ որոշակի հակամարտություններում մասնակցությունից, ապա պիտի ընտրեն այլընտրանքային ծառայության այս կամ այն տեսակը: Այս պարագայում էլ օրենքները մարդասիրական զգուշավորություն պիտի ցուցաբերեն նրանց նկատմամբ, ովքեր խղճի նկատառումներից ելնելով հրաժարվում են զենք բռնելուց. թող նրանք էլ ընտրեն մարդկային հասարակությանը ծառայելու մի այլ ձև»:

(Ռադիո Վատիկանի արխիվից)

Վատիկան Նյուզ, ռուսական բաժին

Թարգմանեց՝ Նարիա Բաղդասարյանը