3 օգոստոսի, 2016թ.

Մաս Գ

Հայ կաթողիկէ համայնքը Լեհաստանում

XVII դարում ստեղծվեց առաջին տեղական հայկական Եկեղեցին, որը միավորված էր Սուրբ Աթոռի հետ: Լեհաստան կատարած իր այցի ընթացքում կաթողիկոս Մելքիսեդեկը Լվովի եպիսկոպոս ձեռնադրեց Միկոլայ Թորոսովիչին՝ տեղի հայերի մի հարուստ ընտանիքի ժառանգին: 1630 թվականին եպիսկոպոս Թորոսովիչն ընդունեց կաթողիկէ դավանանքը: Մի քանի տարի անց նա գնաց Հռոմ, որտեղ 1635 թվականին վերահաստատվեց իր պաշտոնում, ստացավ արքեպիսկոպոսի տիտղոս և հայկական ծիսակարգի կատարման համաձայնություն: Արքեպիսկոպոսին ենթակա դարձան Լեհաստանի, Լիտվայի և Մոլդովայի հայերը: 1664 թվականին Լվովում հաստատվեցին թեատինյանները՝ հայր Կլեմենտե Գալանոյի գլխավորությամբ և մեկ տարի անց հիմնեցին Շրջանավարտների Քահանայապետական Վարժարանը, որը դաստիարակեց հայ հոգևորականների մի նոր սերունդ՝ խորապես կապված կաթողիկէ դավանանքին: Թեատինյանները հայերի շրջանում ժողովրդականացրին իրենց միաբանության հիմնադրի՝ սբ. Կայետանի հանդեպ սերը: 1687 թվականին Լվովի հաջորդ հայ կաթողիկէ արքեպիսկոպոս Վարդան Հունանյանը Տրանսիլվանիայում իր վիկարիոս (օգնական եպիսկոպոս) նշանակեց Օքսենդիոս Վերզարին (լատ. Oxendios Verzar):

Եվ այնտեղ ամրապնդվեց հայերի միությունը Հռոմեական եկեղեցու հետ, թեև Լվովը կորցրեց իր իրավազորությունը նրանց նկատմամբ՝ ի նպաստ տեղական լատին եպիսկոպոսի:

1690 թվականին հայ միանձնուհիները, կենտրոնացած Լվովի տաճարի շուրջ, ընդունեցին բենեդիկտյան կարգը՝ սկիզբ դնելով Լեհաստանում այդ միաբանության հայկական ճյուղին: 1689 թվականին Լվովի հայ հոգևորականության սինոդը հայտարարեց Էջմիածնի կաթողիկոսարանի հետ կապերի խզման մասին: Լվովի արքեպիսկոպոսությունն ընկավ Սուրբ Աթոռի անմիջական ենթակայության տակ: Այնտեղ Լեհաստանի և Հունգարիայի հայ կաթողիկէների խնդիրները մնում էին Հավատքի Քարոզչության Կոնգրեգացիայի (լատ. Congregatio de Propaganda Fide) հայեցողության տակ: Լվովի արքեպիսկոպոսությունը սակայն վայելում էր զգալի ինքնավարություն, ինչն աննախադեպ էր լատինական դիոցեզների (թեմերի) շրջանում: Նորմ դարձան կոադյուտորի ընտրությունները՝ դեռևս ներկայում իշխող արքեպիսկոպոսի օրոք իրավահաջորդության իրավունքով: 1711 թվականին աշխարհականների և հոգևորականների կողմից ընտրվեց Յան Տոբիաշ Ավգուստինովիչը, 1736 թվականին արդեն միայն հոգևորականությունն ընտրեց Յակուբ Ստեֆան Ավգուստինովիչին: Այնպես, ինչպես տեղի էր ունենում տասնչորսերորդ դարի եպիսկոպոսի օրոք, ով հայտնի էր Գրիգոր Մեծ անվամբ, Լվովի հայ կաթողիկէ արքեպիսկոպոսները պաշտոնին հաստատվում էին լեհ թագավորների կողմից:

Հայ կաթողիկէությունը Լեհաստանի անկումից հետո՝ Գալիցիա

Լեհաստանի առաջին բաժանումից հետո (1772) Լվովի հայ կաթողիկէ արքեպիսկոպոսության ժողովրդապետության մեծ մասը հայտնվեց Ավստրիայի տիրապետության տակ, նոր Գալիցիա պրովինցիայում: Ավստրիական իշխանությունները վերացրին թեատինյական ճեմարանը (1784), իսկ ուսանողներին ուղարկեցին լատինական ճեմարան, փակեցին մի քանի ժողովրդապետություն և կրճատեցին հոգևորականների քանակը: Ճնշումներից ձերբազատվեցին հայ բենեդիկտյան միանձնուհիները՝ երիտասարդ աղջիկների համար նախատեսված դպրոց վարելու պատճառով: Նախկին Լեհաստանի այն ժողովրդապետությունները, որոնք ընկան Ռուսաստանի տիրապետության տակ, վերածվեցին մի առանձին դիոցեզի՝ նստավայրը՝ Մոգիլյով, որի առաջնորդը դարձավ եպիսկոպոս Յուզեֆ Քշիշտոֆովիչը (1809), ով կրում էր նաև Ռուսաստանում հայերի առաքելական վիկարիոսի տիտղոսը: Նրա մահից հետո (1816) հերթական հովվապետեր այլևս չեն նշանակվել:

Ավստրիական Գալիցիայում հայ կաթողիկէ ծեսին ևս սկսեց սպառնալ լուծարման վտանգը, քանի որ վիեննական կառավարությունն արքեպիսկոպոս Սամուել Կիրիլ Ստեֆանովիչին (1831-1858) առաջարկեց ստանձնել Լվովում լատինական արքեպիսկոպոսի պաշտոնը: Հովվապետը ոչ միայն դեմ կանգնեց այդ առաջարկին, այլև գործողություններ ձեռնարկեց ծեսը փրկելու ուղղությամբ, իսկ 1832 թվականին նա իրավազորություն ձեռք բերեց հարևան Բուկովինայի հայ կաթողիկէների նկատմամբ: 1842 թվականին Հռոմ ուղարկած հաշվետվությունում նա հավատացյալների քանակը գնահատում էր 8 հազար՝ 10 ժողովրդապետությունում: Ավստրիացիների կողմից պարտադրված հայ հոգևորականության թվային սահմանափակումը հանդիսանում էր պատճառներից մեկը, որ մեծ թվով հայեր իրենց քահանայական առաքելությունն իրականացնում էին լատինական ծիսակարգում՝ միաժամանակ պահպանելով հիշատակն իրենց ծագման մասին, իսկ երբեմն լեհական Եկեղեցում հասնելով նշանակալի պաշտոնի (հիսուսյան Կարոլ Անտոնևիչը, գրող Ֆրանցիսկ Քսավիերի Զահարիաշևիչը, Պշեմիշլ շրջանի եպիսկոպոս և «Հաղորդագրություն՝ Լեհաստանում հայերի մասին» հետազոտության հեղինակ, Լեհաստանի հայերի պատմագիր, «Լեհաստանի հայտնի հայերի կյանքը» և «Հայոց պատմության համառոտ ակնարկ» աշխատանքների հեղինակ դոմինիկյան միաբան Սադոկ Բարոնչը):

1861 թվականին Գալիցիայի հայերի շարքում քննարկում ծավալվեց առանձին ծեսի հետագա պահպանման իմաստի վերաբերյալ: Այդ ժամանակ այն վճռականորեն պաշտպանում էր Ստանիսլավովի հայ վիկարիոս Իսահակ Միկոլայ Իսակովիչը: 1869 թվականին արքեպիսկոպոս Գժեգոժ Շիմոնովիչը մասնակցեց Վատիկանի I Տիեզերական ժողովին՝ աջակցելով Պապի անսխալականության դոգմային: Հաջորդ արքեպիսկոպոսը՝ Գժեգոժ Ռոմաշկանը 1879 թվականին օծեց Չեռնովցիի նոր հայկական Սուրբ Գրիգոր Լուսավորիչ եկեղեցին, իսկ 1891 թվականին արքեպիսկոպոս Իսահակ Իսակովիչը Բուկովինայում կյանքի կոչեց Սուչավայի հայ կաթողիկե ժողովրդապետությունը: 1902 թվականի Յուզեֆ Թեոդորովիչի՝ Լվովի հայ կաթողիկէ նոր արքեպիսկոպոսի ձեռնադրումը նոր բաժին բացեց: Հենց նա էր լեհահայերի համայնքային կյանքի վերածննդի հեղինակը, ինչպես նաև նրանց ամենամեծ և առավել արժեքավոր հուշարձանի՝ Լվովի Մայր Տաճարի վերականգնողը:

Հայ Կաթողիկէ Եկեղեցին Լեհաստանում՝ 1918-2013 թվականներին

Հայ կաթողիկէության վերածնունդը լվովյան արքեպիսկոպոսությունում իր գագաթնակետին հասավ Լեհաստանի միջպատերազմյան ժամանակաշրջանում: Վերածնված Լեհաստանի մայրաքաղաք Վարշավայում հիմնադրվեց նոր հովվություն: 1927 թվականին ի հայտ եկավ լեհահայերի առաջին՝ «Սուրբ Գրիգորի Սուրհանդակ» վերնագրով պարբերականը, որը լույս էր տեսնում Լվովում: 1930 թվականին հիմնվեց Հայերի Արքեպիսկոպոսական Միությունը՝ նստավայրը՝ դարձյալ Լվով, և որը մասնաճյուղեր ուներ հայկական նոր կենտրոններում՝ Վարշավայում, Լոձում, Պոզնանում: 1932 թվականին Լվովում տեղի ունեցավ պատմական հուշարձանների ցուցահանդես, որը սկիզբ դրեց Հայկական Արքեպիսկոպոսական Թանգարանին: 1935 թվականին հայտնվեց հերթական՝ «Գրեգորիանա» պարբերականը: Սակայն այդ հաջողությունների շարքը կարճ տևեց: 1938 թվականին վախճանվեց արքեպիսկոպոս Թեոդորովիչը՝ համալեհական մակարդակով ճանաչված որպես այդ ժամանակաշրջանի ամենաականավոր անձանցից մեկը: Սուրբ Աթոռն այլևս չնշանակեց նրա հաջորդին, չնայած որ հայ հոգևորականությունը, ավանդույթի համաձայն, կատարեց այդ պաշտոնի համար իր թեկնածուի ընտրություն՝ ի դեմս Վրդ. Դիոնիզ Կայետանովիչի, ով արքեպիսկոպոսությունը ղեկավարում էր որպես եկեղեցական խորհրդի վիկարիոս:

Երկրորդ համաշխարհային պատերազմից բռնկումից և 1939 թվականին սովետական բանակի կողմից Լվովի նվաճումից հետո վերջ դրվեց լեհահայերի կարճատև կրոնական վերածննդին: Ինչպես սովետական, այնպես էլ գերմանացի զավթիչները, հալածում էին հոգևորականներին և հավատացյալներին: Հայ կաթողիկէ հոգևորականները հոլոքոստի ժամանակ հրեաներին փրկելու գործում իրենց արժանիքներն ունեցան՝ նրանցից շատերին տալով հայկական ծեսի կաթողիկէների կեղծ վկայականներ: Լեհաստանի սահմանների հետպատերազմյան փոփոխությունները և դրանով պայմանավորված միգրացիան հանգեցրին արքեպիսկոպոսության պատմական տարածքից դրա անհետացմանը, ինչն ամբողջությամբ հայտնվեց սովետական Ուկրաինայի սահմաններում: Հավատացյալները տեղափոխվեցին դեպի արևմուտք «տեղաշարժված» Լեհաստան: Լվովի բենեդիկտյան միանձնուհիների վերջին մայրապետ Էլեկտա Օրլովսկան 10 միանձնուհիների հետ գնաց Լուբին՝ Սիլեզիա: 1958 թվականին միանձնուհիները հաստատվեցին լատին բենեդիկտյան միանձնուհիների մոտ՝ Վոլովում, որոնց հետ միավորվեցին 1961 թվականին:

Չնայած հավատացյալների ցրվածությանը, սովետական գուլագներում (զանգվածային բռնի ազատազրկման և կալանավորման վայրեր) հոգևորականների՝ այդ թվում՝ վիկարիոս Կայետանովիչի ազատազրկմանը, ինչպես նաև նյութական ռեսուրսների և բոլոր եկեղեցիների կորստին, հետպատերազմյան Լեհաստանի կաթողիկէ հայերը երկարատև պայքար ձեռնարկեցին ծեսը փրկելու համար: Եպիսկոպոսական խնամքը նրանց հանդեպ իրականացնում էին Լեհաստանի հերթական պրիմասները՝ կարդինալներ Ավգուստ Հլոնդը, Ստեֆան Վիշինսկին և Յուզեֆ Գլեմպը: Կրակովում աշխատում էր քհն. Ֆրանցիսկ Յակուբովիչը, Գլիվիցեում՝ քհն. Կազիմիեժ Ռոշկոն, հետո՝ Խորհրդային Միությունից ազատ արձակված կարդինալ Վիշինսկու կողմից դեկան նշանակված քհն. Կազիմիեժ Ռոմաշկանը, այնուհետև՝ քհն. Քշիշտոֆ Ստանիեցկին, իսկ Գդանսկում՝ քհն. Կազիմիեժ Ֆիլիպիակը:

Հովհաննես Պողոս II-ի հայրապետության օրոք Լեհաստանում հայկական ծեսի իրավիճակով ավելի ակտիվորեն, քան մինչ այդ, զբաղվեց Արևելյան Եկեղեցիների Կոնգրեգացիան (լատ. Congregatio pro Ecclesiis Orientalibus): Հայկական Քահանայապետական Վարժարանում Լեհաստանից դիմող թեկնածուներին տրվեց կրթության հնարավորություն՝ հոգևորականի աստիճան ձեռք բերելու նպատակով: 1985 թվականին քհն. Ֆիլիպիակը նշանակվեց կարդինալ Գլեմպի գլխավոր վիկարիոս՝ հայկական ծիսակարգի հարցերով, իսկ 1992 թվականին այդ նույն կարդինալը հիմնեց առանձին ժողովրդապետություն՝ նստավայրը՝ Գլիվիցե, որն ընդգրկում էր Լեհաստանի ողջ տարածքը: Քհն. Յուզեֆ Կովալչիկը (1985 թվականից Գլիվիցեի հայկական եկեղեցու ռեկտորը) միանգամից ստանձնեց ժողովրդապետի պաշտոնը, իսկ 2004 թվականին նրան փոխարինեց քհն. Արթուր Ավդալյանը: 2004 թվականին կարդինալ Գլեմպը նշանակեց նաև հայերի հովիվներ՝ հարավային Լեհաստանում՝ քհն. Թադեուշ Իսակովիչ-Զալեսկուն (2001 թվականից Կրակովի արքեպիսկոպոսությունում հայերի հովվապետ), իսկ հյուսիսային Լեհաստանի համար՝ քհն. Արթուր Ավդալյանին: Բացի այդ, 1999 թվականին Գդանսկում հիմնվեց հայկական ժողովրդապետությունը, որի ժողովրդապետը դարձավ քհն. Ցեզարի Աննուսևիչը: Հաջորդ առաջնորդ՝ Վարշավայի արքեպիսկոպոս կարդինալ Կազիմիեժ Նիչը 2009 թ. նոյեմբերի 20-ի կոնդակով վերացրեց առկա հովվական կառուցվածքը և ստեղծեց երեք տարածքային ժողովրդապետություն՝ հարավայինը՝ Գլիվիցեում, որի ժողովրդապետն է քհն. Թադեուշ Իսակովիչ-Զալեսկին, կենտրոնականը՝ Վարշավայում, որտեղ հաստատվեց քհն. Արթուր Ավդալյանը (ում 2013 թվականին փոխարինեց քհն. Ռաֆայել Կրավչիկը) և հյուսիսայինը՝ Գդանսկում, որտեղ հովվություն է կատարում քհն. Ցեզարի Աննուսևիչը:

Պրոֆ. Քշիշտոֆ Ստոպկա,

Յագելոնյան Համալսարան