3 օգոստոսի, 2016թ.

Մաս Բ

 Հայ կաթողիկէությունը Կիլիկիայի անկումից մինչ Ֆլորենցիայի տիեզերական ժողովը. Կաթողիկէ Եկեղեցու հետ երկրորդ միավորումը

Կիլիկիայի հայկական պետության անկումը (1375) պատվազրկեց Հռոմի Սուրբ Աթոռը հայկական աշխարհում, քանի որ Հռոմն ի վիճակի չեղավ կանխել այդ անկումը: Ստեղծված իրավիճակում Կիլիկիայի Եկեղեցին աստիճանաբար հեռացավ Հռոմից: Դարի առաջին կեսի պաշտամունքային բարեփոխումները չեղյալ համարվեցին:

XV դարի կեսերից Սև ծովի ափին (Ղրիմ) և Լեհական թագավորությունում (Լվով, Կամիենեց Պոդոլսկի) բնակվող հայ համայնքը կաթողիկէ աշխարհի հետ հայերի կապերի պահպանման հարցում ստանձնեց Կիլիկիայի դերը: Այդ ճնշման ներքո կաթողիկոս Կոնստանդին Զ-ն և Լվովի հայ եպիսկոպոս Գրիգոր Բ-ն Ղրիմի պատվիրակությանը հանձնեցին իրենց լիազորությունները՝ Ֆլորենցիայի միութենական տիեզերական ժողովին (1439թ.) իրենց եկեղեցին ներկայացնելու համար: Հայկական պատվիրակությունն այնտեղ ընդունեց Decretum pro Armenis հրամանագիրը, ինչն ընդգրկում էր Հռոմեական Կաթողիկէ Եկեղեցու հետ Հայ Եկեղեցու միավորման պայմանները: Փաստաթուղթը հաստատվեց հաջորդ կաթողիկոսի՝ Գրիգոր Թ-ի կողմից:

Ֆլորենցիայի դեպքերի մասին լուրը մեծ աղմուկ բարձրացրեց արևելքի հայերի շրջանում, ովքեր դեմ էին Հռոմի հետ միացմանը: Միացումը նրանց կողմից միանշանակ մերժվեց: Ընդհուպ բանը հասավ Էջմիածնում կաթողիկոսարանի վերահաստատմանը (1441թ.), որը մրցակից դարձավ Սիսում կիլիկյան կաթողիկոսարանի նկատմամբ, ինչը հանգեցրեց Հայաստանյան Եկեղեցու պառակտման խորացմանը: Բացի երկու կաթողիկոսարաններից (Մեծի Տանն Կիլիկիո և Մայր Աթոռ Սուրբ Էջմիածնի), կային ևս երկուսը` Ախթամարում (1113թ.) և Կովկասյան Ալբանիայում (սկսած հին ժամանակներից): Բացի այդ, ստեղծվեցին երկու պատրիարքություններ՝ Երուսաղեմի և Կոստանդնուպոլսի: Դրանց իշխանությունից դուրս էին մնում հայ ուղղափառները (կամ քաղկեդոնականները) և կաթողիկէները: Վերջիններս կենտրոնացված էին նախիջևանյան արքեպիսկոպոսների շուրջը, ովքեր ընտրվում էին տեղական դոմինիկյաններից (1583 թվականին ունիատ (միութենական) եղբայրների ժողովը միացվեց դոմինիկյանների միաբանությանը) և հաստատվում ու ձեռնադրվում էին Հռոմում: Հայ վասիլյանները Իտալիայում փոխակերպվեցին բարտոլոմիտների միաբանության` ժամանակի ընթացքում ենթարկվելով լիովին «իտալականացման»:

 Էջմիածինը Հռոմի ճանապարհին. մերձեցման դժվարին պատմությունը

Հետագա դարերում Հռոմի նկատմամբ հակումը տարածվեց նաև կիլիկյան կաթողիկոսների հակառակորդների` էջմիածինյան կաթողիկոսների վրա: Մինչև XVIII դարի սկիզբը նրանք Հռոմում ջանքեր էին գործադրում իրենց՝ որպես կաթողիկէ պատրիարքների ճանաչման ուղղությամբ: Թեև այդ քայլերի ետևում թաքնված էին քաղաքական հաշվարկներ` Հայաստանի անկախության համար պայքարում արևմուտքի կողմից ֆինանսական և ռազմական օգնության հույսերի տեսքով, անհնար է ժխտել նաև նրանց գաղափարական արժեքները: Հայերը փորձում էին վերականգնել Սեղբեստրոս I պապի հետ Գրիգոր Լուսավորչի ավանդութենական դաշինքը և Հռոմի եպիսկոպոսների հետ Հայ Եկեղեցու հնագույն կապերը: 1549 թ. Հռոմում հայտնվեց էջմիածնական կաթողիկոս Ստեփանոս Ե Սալմաստեցին: Նա այնտեղ ճանաչեց պապի գերիշխանությունը և ընդունեց ֆլորենցյան ժողովի Decretum pro Armenis-ը: Սակայն, նա չհասցրեց վերադառնալ Հայաստան, վախճանվեց Լեհաստանում և նրա մարմինն ամփոփվեց Լվովում (1552): Նրա հետքերով էին գնում էջմիածնական հաջորդ կաթողիկոսները՝ պապական իրավասությունն ու հավատո հանգանակները ճանաչող նամակներով, պատվիրակություններ ուղակելով Հռոմ: Նրանց թվում էին Միքայել Ա-ն (1564–1570), Գրիգոր ԺԲ-ն (1574 – 1587) և Մելքիսեդեկ Գառնեցին (1593 – 627): Այդ ուղղությանն էին աջակցում նաև Սիսի կաթողիկոսներ Խաչատուր Բ-ն (1575) և Ազարիա Ա-ն (1585):

Սուրբ Աթոռը փորձեց նրանց ընդառաջ դուրս գալ, սակայն այդ ժամանակ չուներ համապատասխան քաղաքական հնարավորություններ: Կլեմենս VIII պապը հակաթուրքական խաչակրաց արշավանքի պլաններ էր կազմում, որը պետք է ազատագրեր արևելքի քրիստոնյաներին: Նա փորձում էր այդ պլանների մեջ ներքաշել Պարսից Աբբաս շահին, քանի որ շահը կարող էր արևելքից հարձակվել թուրքական կայսրության վրա: 1593 – 1599 թվականներին Վենետիկում, Հռոմում և Վիեննայում լեգատ հանդիսացող արք. Հակոբ Ամդեցին Էջմիածնի կաթողիկոսարանից ութ անգամ ճանապարհորդեց դեպի արևմուտք: Այդ առաքելությունների արդյունքները չհասցրեց տեսնել կաթողիկոս Մելքիսեդեկը, ով վախճանվեց Լեհաստանում և նրա մարմինն ամփոփվեց Կամիենեց Պոդոլսկիում (1627):

Արևելյան Եկեղեցիների հետ Սուրբ Աթոռի հարաբերություններում նոր դարաշրջանի սկիզբ դրեց 1622 թ. Հռոմի Սուրբ Աթոռում Հավատքի տարածման կոնգրեգացիայի կյանքի կոչումը, որի առաջադրանքն էր միսիոներական գործունեության համակարգումը, արևելյան քրիստոնյաներին՝ այդ թվում հայերին՝ Կաթողիկէ Եկեղեցու հետ միասնականության բերելու նպատակով: Դեռևս քիչ ավելի վաղ (1600-1620) դեպի արևելք՝ Կոստանդնուպոլիս, Իզմիր և Հալեպ էին ժամանել հիսուսյանների և կապուցիների առաքելություններ, որոնք վայելում էին ֆրանսիական թագավորների աջակցությունը: Օսմանյան կայսրությունում հայերի շրջանում գործում էին նաև թեատինյանները, ինչպես նաև դոմինիկյաններն ու ֆրանցիսկյանները:

Այդ ընթացքում Էջմիածնի կաթողիկոսներ Մովսես Գ-ն (1628–1633) և Հակոբ Դ-ն (1655–1680) և Սիսի կաթողիկոս Խաչատուր Գ-ն (1665) շարունակում էին Սուրբ Աթոռի հետ միասնություն ստեղծելու համար իրենց ջանքերը: Նրանց ակտիվորեն աջակցում էին հայ կաթողիկէներն ու նրանց համակիրները: Հակոբ Դ-ի այցը Հռոմ պատրաստում էր նրանցից մեկը՝ Պետրոս Պետիկը՝ Հալեպից: Հանդիպումը չկայացավ, քանի որ կաթողիկոսը Կոստանդնուպոլսում վախճանվեց: Մահվան մահճում նա արտասանեց կաթողիկէ հավատո հանգանակը: Հայ կաթողիկէ էր նաև Կոնստանտին Սոլիմանը, գրաֆ դե Սիրին, Լեոպոլդ I կայսեր և լեհ թագավոր Յան III Սոբիեսկու պատվիրակը՝ ով ջանքեր էր գործադրում հակաթուրքական Սուրբ Լիգայում պարսից շահին ներգրավվելու ուղղությամբ: Նահապետ Ա (1691–1705), Աստվածատուր Ա (1717–1725) և Կարապետ Բ (1726–1729) կաթողիկոսները մասնակցում էին այդ գործողությանը: Նման կերպ էին գործում որոշ կիլիկյան կաթողիկոսներ՝ Գրիգոր Գ-ն (1690) և Հովհաննեսը (1718):

Հայ կաթողիկէությունը XIV դարում. Լեհաստան

XIV դարի կեսերին սկիզբ է առնում Լեհաստանում հայ կաթողիկէության պատմությունը: 1354 թ. այստեղ հայտնվեց Արտազի Սբ. Թադևոս վանքի արքեպիսկոպոս Զաքարիան: Նրա ուղևորության նպատակն էր, անկասկած, հայ կաթողիկէների կրոնական կյանքի կազմակերպումը՝ Կազիմիր Մեծի կողմից գրավված տարածքներում, մասնավորապես Լվովում: Լեհաստանում եպիսկոպոսի կացության հետքն է հանդիսանում Կրակովից Լվով տանող ճանապարհի մոտ գտնվող Բոխնիա քաղաքի սբ. Նիկողայոս հռոմեակաթողիկէ եկեղեցական ծխի բարեպաշտ եղբայրությանը նրա կողմից տրված արտոնությունը:

Լվովի հայ համայնքին ծառայելու համար 1363 թ. ձեռնադրվեց առաջին եպիսկոպոսը՝ Գրիգոր Մեծը: Արարողությունը տեղի ունեցավ Կիլիկյան Հայաստանի մայրաքաղաք Սիսում: Այս կերպ, գրեթե միաժամանակ, Լեհաստանում հայտնվեցին լատինական պատարագն ընդունող հայեր, ովքեր ենթարկվում էին Կաթողիկէ Եկեղեցու կառույցներին, և հայկական ծիսակարգն ընդունող հայեր, ովքեր ենթարկվում էին իրենց եպիսկոպոսին, ով սկիզբ դրեց այն եկեղեցական կազմակերպությանը, որն ընդունում էր Կիլիկիան, իսկ XV դարի կեսից ի վեր՝ էջմիածնի կաթողիկոսների գերիշխանությունը:

Աղբյուրների հիման վրա հաստատված է նաև 1369-1378 թվականներին Լեհաստանում ևս մեկ հայ կաթողիկէ վանականի՝ Հակոբի գործունեությունը, ով կրում էր Կիևի եպիսկոպոսի տիտղոսը: Լեհաստանում նա գործում էր որպես Լեհաստանի Թագավորությանը ենթակա Ռուսիայի տարածքում միակ կաթողիկէ հովվապետ: Հակոբը բնակվում էր Լվովի Սբ. Հովհաննես Մկրտիչ եկեղեցու հարևանությամբ գտնվող ունիատ եղբայրների վանքում, որի գոյության մասին առաջին հիշատակումը թվագրվում է 1371 թ.: Այդ վանքի վանականներին էր պատկանում Լվովի մոտակայքում գտնվող Խոդովիցա գյուղը՝ նվիրված ոմն Պետրոսի կողմից: Վերջերս հնագիտական պեղումների ժամանակ Սբ. Հովհաննես Մկրտիչ եկեղեցում հայտնաբերվել է քարե խաչքար, որը XIV դարի հայ կաթողիկէ կրոնական ծիսակատարությունների վկայություն է հանդիսանում: Հակոբ եպիսկոպոսի մարմինն ամփոփվեց Լվովում՝ Դոմինիկյանների վանքում: Ըստ դոմինիկյան ավանդույթի, ազգությամբ հայ էր նաև խելմյան լատինական ծեսի եպիսկոպոս Ստեփանը՝ Լվովից (1383):

Լեհաստանում առաջին հայ կաթողիկէ աշխարհականների ներկայացուցիչը, ում անունը մեզ հայտնի է, համարվում է վերոհիշյալ Պետրոսը՝ Լվովի ունիատ եղբայրներին գյուղի նվիրատուն: Հաջորդների անուններին ծանոթանում ենք

Լվովի քաղաքացիներին տրված պապական արտոնությունից (1375)՝ Աննա՝ Յան Նիգերի կինը, Յան (Իվանիս) Բոգաչ, Յան Բելից, Կատաժինա՝ վերջինիս կինը, Սերգիուշ (Սիրքիս): 1376 թվականին Տայչատին անունով մի հարուստ հայ վաճառական Լվովից, եպիսկոպոս Հակոբի ներկայությամբ կազմեց իր կտակագիրը, ըստ որի տարբեր քանակությամբ գումարներ նվիրաբերեց Լվովի և Թեոդոսիայի կաթողիկէ եկեղեցիներին: 1380 թվականին մեկ այլ վաճառական՝ Չենկիշը, Լվովի ֆրանցիսկյաններին նվիրաբերեց Կոզյելնիկի գյուղը: 1393 թվականին հայուհի Մագդալենան իր բազմաբնակարան շենքը կտակեց Լվովի դոմինիկյաններին: Հայ կաթողիկէները (ոսկերիչ Ստեփանը և Յանը, Արչիբեյի որդիներ Յոլբեյը, Կարաքկբեյը, Էմինը, նրա կին Բեյմելիկը և փեսա Չոբանը, Ակոբը, Աբիշկան, նրա որդի Կոկտին, կոշկակար Իվանիսը, Յուլիանը, թարգմանիչ Յուրկո Կորկը, ջուլհակ Ֆրանչկոն, Միկոլայ Քշիվոնոսը, Մունգիլբեյը, Մուրաթը, սափրիչ Նիկրոսը, Պյոտր Յեդնոոկին, դրամահատ Իվանիս Բոգաչն ու նրա երեխաներ Ավաքբարոնը, Յանը և Պյոտրը, ինչպես նաև նրա փեսան՝ ևս մեկ դրամահատ Ավաքբարոնը՝ Նեկոմատի որդին, Բոգդանն ու նրա որդի Յակուբը, վաճառական Հանուշկո Սիրքիսը) բարձր դիրք էին զբաղեցնում Լվովում, տներ ունեին քաղաքի գլխավոր հրապարակում և խանութներ՝ Հարուստ Տաղավարներում (Kramy Bogate), վարձակալում էին դրամահատարան, որը մետաղադրամներ էր հատում թագավոր Վլադիսլավ Յագիելլոյի անվամբ և լեհական արծվով, զբաղեցնում էին ավագանու անդամների պաշտոններ: Հանուշկո Սիրքիսը նույնիսկ եղել է Լվովի քաղաքապետ:

Այդ ժամանակ Լեհաստանում հայ կաթողիկէության երկրորդ, սակայն ավելի փոքրաքանակ կենտրոն էր հանդիսանում մայրաքաղաք Կրակովը: Մոտավորապես 1370 թվականից հետո հունգարական Բուդայից այստեղ էր եկել ունիատ եղբայր Յակուբ Սարգիսը, ինչի մասին իմանում ենք այն փաստից, որ նա Կրակովում գրաբարով գրված մի ձեռագիր մատյան էր պատճենում: Հավանաբար նա Լեհաստանի նոր թագավոր Լյուդովիկոսի կամ նրա մոր՝ գահի խնամակալ Եղիսաբեթ Լոկիետկուվնայի շրջապատից էր: XIV և XV դարերի սահմանին հայ կաթողիկէներ էին հանդիսանում Կրակովի քաղաքացիներ, ոսկերիչ Անտոնին, պղնձագործ եղբայրներ Յանուշն ու Լեոնարդը և նրանց ընտանիքները:

Քրշիշտոֆ Ստոպկա

Պատմաբան, պրոֆեսոր Յագելոնյան համալսարանի